Liên Hoan Phim Cannes: Bộ phim thứ 2 (1)* của Trương Minh Quý là một tác phẩm mang đầy tính biểu hiện- ảm đạm nhưng lại vô cùng rực rỡ.

Rất nhiều các tác phẩm được trình chiếu ở liên hoan phim Cannes năm nay đều mắc phải vô số những tranh cãi. Cụ thể như việc tác phẩm “Megalopolis” của Francis Ford Coppola đã vấp phải những ý kiến trái chiều bởi sự hiện diện của một diễn viên trong phim đang phải hầu tòa bởi tội hành hung và tấn công tình dục (2)*. Hay với trường hợp tác phẩm “The Seed of the Sacred Fig” đang tranh giải, khi bộ phim đã được quay một cách trái phép ở Iran, dẫn đến việc đạo diễn Mohammad Rasoulof đã bị tuyên án 8 năm tù giam và phải nhận một trận đánh đập bằng roi dưới sự giám sát của chính quyền. Việc bộ phim được tiếp nhận vào mục tranh giải chính thức (In Competition) của liên hoan phim Cannes từ đó cũng đã bị nhà nước Iran phản đối kịch liệt và nhiều lần yêu cầu được rút bộ phim ra khỏi hạng mục ấy, với riêng đạo diễn Rasoulof đã phải chạy trốn khỏi quê nhà sang châu Âu để tránh án.

Trong khi đó, tại hạng mục Un Certain Regard (Nhãn Quan Độc Lập) có phần ít được chú ý hơn lại có một bộ phim Việt Nam đã bị cấm lưu hành tại chính quê hương mình ngay trước thềm buổi công chiếu quốc tế đầu tiên của nó tại Cannes. Đây là bộ phim thứ hai của đạo diễn Trương Minh Quý – không bao gồm credits của anh trong một ấn phẩm anthology tuyển tập phim ngắn. “Viet and Nam” (tựa Việt: Trong Lòng Đất) là một tác phẩm về tình yêu đồng giới đã gặp phải nhiều luồng ý kiến trái chiều tại quê nhà, không phải vì biểu hiện đồng tính của tuyến nhân vật chính, mà vì những mô tả mang phần u ám và tiêu cực về nước nhà, theo như thông tin chính thức từ Cục Điện Ảnh Việt Nam (3)*

Tuy bản thân bộ phim cũng không quá vui tươi gì, nhưng đây vẫn là điều không may đến với một tác phẩm đầy tinh tế và mê hoặc, phô trương tài năng của một trong những nhà làm phim trẻ tại Việt Nam ấn tượng nhất hiện nay. Bộ phim dường như mang bối cảnh vào năm 2001- dựa theo lời thoại của một nhân vật trong phim ám chỉ đến sự kiện 9/11 khi một chiếc may bay thương mại đâm vào tòa tháp Trung tâm Thương mại Quốc tế ở New York.

Tuy nhiên theo như đạo diễn, nguồn cảm hứng của bộ phim lại đến từ một sự kiện vào năm 2019, khi 39 người Việt Nam di cư đã bị thiệt mang trong một container kín tại Essex, Anh Quốc. Việc di cư lao động qua hình thức buôn người được giới thiệu từ ngay đầu phim qua một phân cảnh mơ hồ và trừu tượng, sắp đặt nên một bầu không khí bất an cho số phận một trong những nhân vật chính trên hành trình đầy điểm gở của anh.

Được quay trên thước phim 16mm, bộ phim mở đầu bằng khung hình gần như tối đen như mực, với những đốm trắng như những hạt hoa tuyết đang rơi xuống dần dần hiện ra. Từ xa, ta có thể nghe thấy được những tiếng giậm chân trên nước. Một chàng trai trẻ bỗng xuất hiện, bước ra từ trong bóng đêm, anh từ tốn di chuyển về hướng đối diện khung hình. Hơi thở anh ngày một nặng nề hơn với mỗi bước anh tiến gần, ta có thể nhìn thấy anh đang cõng một chàng trai ngực trần khác trên lưng mình; cả hai đều dính đầy mình thứ chất đen ngòm kia. Ta không biết chính xác họ là ai, cũng không được nhìn thấy vũng nước của những tiếng bước chân kia, nhưng ta vẫn hiểu rất rõ ràng rằng nơi này đang bị ngập lụt.

Sau một đoạn credits ngắn (tiêu đề đến 55 phút vào phim mới hiện ra), ta thấy hai chàng trai kia vẫn bình an vô sự, hoặc ít nhất là bình an vô sự nhất có thể khi họ vẫn đang ở hàng trăm mét dưới lòng đất. Họ là Việt (thủ vai bởi Bảo Định) và Nam (thủ vai bởi Phạm Thanh Hải), hai người thợ mỏ đã phải lòng yêu nhau tại một nơi không những đang bào mòn đi môi trường tự nhiên, mà còn đang làm kiệt quệ sức lực của những ai phải đi xuống sâu dưới lòng đất thế này để làm việc ở đây mỗi ngày. “Phổi chúng con giờ chắc cũng phải vài ký than rồi” (4)* Nam nói với mẹ mình, Hoa (thủ vai bởi Nguyễn Thị Nga) vào một phân cảnh trong phim.

“Mắt anh dạo này mờ rồi,” một trong số họ nói trong phim. “Có lẽ anh đã dành quá nhiều thời gian trong bóng đêm.” Dù cho có là như vậy, thì họ lại là những tia sáng trong màn đêm của nhau. Và thế nên mâu thuẫn giữa hai người nổ ra khi Nam bày tỏ ý định muốn ra nước ngoài để tìm kiếm cơ hội mới qua một tổ chức chuyên chở người nhập cư trái phép trong những thùng hàng container. Anh cùng những người đồng hành khác đã tập dượt cẩn thận để đối mặt những hiểm nguy đang trông chờ mình trên hành trình này, với quá trình chuẩn bị bao gồm bao gồm việc tự bọc kín thân mình trong một chiếc túi nhựa vừa bằng cỡ người và để một khác đang bơi kéo dọc mình ven sông. “Khi anh đến đó rồi,” Việt nói trong lúc nhìn mọi người tập dượt từ xa, “Em mong sông sẽ lạnh đến mức đóng băng để anh có thể đi bộ qua biên giới.”

Bên cạnh một số rủi ro trong kế hoạch vượt biên, đôi tình nhân cũng phải đối mặt với tương lai bấp bênh của mối quan hệ họ, với câu truyện của người đàn ông địa phương trong phim phần nào phản ánh lên được những nỗi lo đó khi ông kể rằng mình có một nười vợ đã ra nước ngoài làm giúp việc khi con họ chỉ mới một tháng tuổi để giúp gia đình thoát cảnh nghèo. Đến nay tuy con họ đã vào tiểu học nhưng bà vẫn chưa bao giờ trở về Việt Nam.

Ngoài ra, những giấc mơ báo mộng của mẹ Nam (mà trong đó bà dường như đang được chồng mình dẫn dắt) cũng đã đẩy anh lên đường đi tìm người cha biệt tích anh chưa từng được gặp gỡ, người vẫn luôn ám ảnh anh cho đến nay, thậm chí là với những khi ân ái với Việt.

Trong một phân cảnh hai người vừa ân ái xong, khi Việt lau tinh dịch mình khỏi cơ thể trần truồng của Nam, Nam bỗng dưng nói với Việt rằng “Anh nhắm chặt mắt mỗi khi chuẩn bị ra, và anh nhìn thấy một người đàn ông vô danh mặc một bộ quân y. Có thể đấy là cha. Mỗi khi nhìn vào gương mặt em, anh lại dễ hình dung được gương mặt ông ấy hơn.” Trong một khoảng khắc có phần khôi hài hước hiếm có trong phim, Việt- vẫn trong lúc đang lau tinh dịch, đã yêu cầu Nam ngưng bảo mình có thể trông giống bố anh.

Bố Nam chưa bao giờ trở về sau chiến tranh vào những năm 70. Ông có thể còn sống hay đã chết, thế nhưng Ba (thủ vai bởi Daniel Việt Tùng Lê) một người cựu binh từng ở trong cùng đơn vị với người cha, cho rằng ông biết được người cha có thể đã ở đâu khi ông ấy mất. Việt và Nam cùng Bà với Hoa từ đó lên đường đi khắp đất nước để truy tìm lại dấu vết của quá khứ, với hi vọng tìm thấy hài cốt của người cha, hay ít nhất là một câu trả lời, để họ có thể bước tiếp trên con đường của mình. Tuy nhiên họ không phải là những người duy nhất trên sứ mệnh này. Một trong những phân cảnh ấn tượng nhất nửa sau bộ phim diễn ra khi nhóm của Việt và Nam bỗng bắt gặp một đoàn lữ hành khác đang đi tìm nơi chôn cất của một người lính khác chưa bao giờ trở về sau chiến tranh.

Những người lữ hành được dẫn dắt bởi một một nhà ngoại cảm có khả năng truyền đạt lại suy nghĩ của người lính đã chết kia, người dường như đã quân địch bắn chết và được đồng đội chôn cất, nghĩ rằng mình có thể trở lại để mang thi thể người lính kia về với gia đình họ. Người đàn bà ngoại cảm, với khuôn mặt sơn trắng bệt, nằm xuống tại nơi bà suy đoán rằng người lính kia được chôn cất, bật khóc nức nở khi bà trần thuật lại về biết bao những thập kỷ đã trôi qua trong thoáng chốc. Sau khi hoàn tất việc đào xới, đoàn lữ hành lại kéo lên một tảng đá với hình thù đặc biệt khỏi mặt đất. “Đây chính là đầu của cha người!” người đàn bà ngoại cảm kia thốt lên với người con gái đang tìm kiếm cha mình. “Xương thịt của hắn nay đã hóa thành đất đen.”

Cho dù người phụ nữ này có đang lừa nhóm lữ đoàn kia trên hành trình tương tự như với Việt và Nam hay không, thì tình tiết phụ này là một trong những khoảng khắc được bộ phim khai thác ấn tượng nhất về cách quá khứ, hiện tại và tương lai của một quốc gia được gắn liền trong mảnh đất của họ. Từ việc khai quật xác một người lính nay đã trở thành một phần của đất đá, đến bản chất công việc của việc của Việt và Nam tại mỏ than (với việc khai thác than được mô tả trong phim dẫn đến ô nhiễm). Chúng ta dường như không thể ngưng tái định hình lại thế giới tự nhiên xung quanh mình trong việc tìm kiếm những tàn tích, một câu trả lời, hay một ý nghĩa nào đó. Và ta sẽ làm như vậy bất chấp rủi ro, điều được nhấn mạnh trong phim qua một tình tiết nhân vật khai quật phải một quả mìn chưa được kích nổ.

Trong khi Việt và Nam cố gắng tìm lời giải đáp cho cái chết đau thương của những số phận bất hạnh như cha Nam, thì bản thân chính tiêu đề của bộ phim lại đang cố làm điều tương tự với những người đã ra đi trong công cuộc tìm kiếm cuộc sống mới. Dù vậy, bộ phim vẫn mang một lối kể truyền đầy huyền bí và mộng mơ hơn là đang cố đưa một lời tuyên bố lớn lao rõ ràng nào. Và tuy rằng những phân cảnh chậm tĩnh trong phim vẫn có đôi nét tự nhiên, lối làm phim của Trương Minh Quý phần lớn vẫn mang nặng tính biểu hiện.

Cụ thể như cảnh ngập lụt trong mỏ than ở đầu phim (và một số cảnh tương tự như vậy dư âm lại ở hồi kết phim), hay thậm chỉ những tình tiết mang phần huyền ảo trong những bối cảnh phim lại dường như rất đỗi thông thường – như trong một phân cảnh diễn ra trong một chiếc ga-ra được trưng dụng làm tiệm cắt tóc, cách Trương Minh Quý bố trí diễn viên trong góc máy khiến nhân vật trông như đang có những tia sáng bắn ra từ sau đầu.

Thế nhưng phân cảnh với lối biểu đạt siêu thực gây ấn tượng nhất trong phim vẫn là một cảnh ân ái đầu phim. Đó là một cách cận vào bộ ngực trần truồng của Việt và Nam. Đôi tình nhân ân ái trong mỏ trên nền than đá trong. Khi những hòn than đá phía sau họ bỗng phát sáng, chúng lấp lánh như thể những tinh tú trên trời và bề mặt than như thể bầu trời đêm của chúng. Trong khoảng khắc ấy, tuy rằng họ có đang ở hàng trăm mét dưới lòng đất, tình yêu của họ lại đang vươn lên hàng nghìn vì sao trên cao.

____________________

(1)*: Theo chúng mình được biết thì đây đúng ra là bộ phim dài thứ 3 của Trương Minh Quý sau “Thành Phố Những Tấm Gương (2016)” và “Nhà Cây (2019)”, nhưng có thể vì “Thành Phố Những Tấm Gương” không được phổ biến rộng rãi nên họ không tính đến tác phẩm này.

(2)*: Shia Lebouf hiện đang phải ra tòa vì tội hành hung và tấn công tình dục dựa trên những cáo buộc của bạn gái cũ FKA Twigs.

(3)*: Chúng mình không rõ thông tin này họ lấy từ đâu ra bởi vì Cục Điện Ảnh Việt Nam trong thời điểm dịch bài vẫn chưa có công văn chính thức nào đề ra lý do cụ thể tại sao Viet and Nam lại không được phép phổ biến

(4)*: Do không có kịch bản chính thức hay đã được xem phim nên chúng mình chỉ có thể dịch thoại phim một cách áng chừng, bài viết sẽ được update lại khi chúng mình nhận thêm thông tin.

Ảnh từ Viet and Nam (Trong Lòng Đất), 2024