bởi Sergei Loznitsa cho tờ Sabzian

---

Mỗi năm, tờ Sabzian trực thuộc Bỉ sẽ mời một diễn văn thực hành trong lĩnh vực điện ảnh để cộng tác một bài viết cho mục State of Cinema (Thực Trạng Điện Ảnh) thường niên cũng như theo đó chọn một bộ phim có tính kết nối với đề tài được nói đến. Nhờ đó, cứ mỗi năm một lần, nghệ thuật điện ảnh lại có thể được tái xem xét, mời gọi những sự chiêm nghiệm về định nghĩa, giới hạn cũng như những khả dĩ của nó trong thời điểm hiện tại.

Vào ngày 11 tháng 12 năm 2024 vừa qua, tời Sabzian và Bozar đã chào mừng nhà làm phim người Ukraine, Sergei Loznitsa đến với buổi tọa đàm về Thực Trạng Điện Ảnh 2024. All About Movies xin được lược dịch một phân đoạn trong bài diễn thuyết của ông để nói về tầm quan trọng của tự do ngôn luận trong nghệ thuật

---

Xin chào buổi tối mọi người, các quý ông và quý bà!

Cảm ơn mọi người rất nhiều vì đã cho tôi cơ hội hôm nay để được chia sẻ một số cảm nghĩ, những bận tâm, ấn tượng và suy ngẫm của tôi về hiện trạng điện ảnh đương đại.

Trước hết, tôi muốn được nhắc nhở mọi người rằng hiện chúng ta vẫn đang phải trải qua một cuộc chiến tranh ở châu Âu vốn đã diễn ra suốt gần mười năm nay rồi. Như mọi người có thể đã biết, Nga lần đầu đã bắt đầu có những động thái công kích Ukraine trong một cuộc chiến phức hợp (một chiến lược quân sự sử dụng chiến tranh chính trị đồng thời với chiến tranh thông thường) và rồi phát động một cuộc xâm lược toàn diện 7 năm sau đó; họ đánh b.o.m một cách công khai và không thương tiếc vào các thành phố lớn và làng quê, g.i.ế.t hại vô số những người dân và hủy hoại cả nền kinh tế của đất nước và tổ quốc. Đây chính là hiện trạng cuộc sống của tôi gần đây, và cũng chính là mối bận tâm của tôi bấy lâu nay. Cũng chính vì thế mà tâm trí, cũng như những bộ phim, đến chính cuộc sống hàng ngày của tôi đã bị ảnh hưởng bởi trải nghiệm này.

Tôi làm bộ phim đầu tay của mình, Today We Are Going to Build a House, vào năm 1995, tức cũng đã gần 30 năm trước rồi. Từ đó, tôi đã làm tổng cổng 32 bộ phim. Trong khoảng thời gian đó tôi đã được chứng kiến ​​những biến chuyển về công nghệ sản xuất lẫn phương pháp và hệ thống phân phối phim. Tôi cũng đã được chứng kiến tác động của điện ảnh lên đến xã hội và ngược lại.

Để nói đến những tiến bộ về công nghệ kỹ thuật trong điện ảnh, ta thực sự chỉ có thể biết trầm trồ ngưỡng mộ bởi vận tốc cùng sự phát triển của nó. Ba mươi năm trước ta chỉ có thể mơ về những thành tựu và cải tiến công nghệ của ngày nay lẫn về mặt âm thanh và hình ảnh. Khi tôi làm bộ phim đầu tiên, chúng tôi chỉ có thể xử lý tối đa 10 tracks (dải âm thanh) mà không làm ảnh hưởng đến chất lượng tiếng. Ngày nay, tôi có thể xử lý bao nhiêu tracks tùy thích. Dường như không có bất kỳ hạn chế nào về mặt kỹ thuật nữa, và âm thanh trong điện ảnh đã trở nên tinh tế và phức tạp hơn rất nhiều so với trước. Tôi giờ đây đã có thể sử dụng âm thanh trong phim của mình như một cách thực hành nghệ thuật kịch.

Và ta cũng có thể nói điều tương tự với khâu sản xuất hình ảnh ngày nay. Khi làm việc với những thước phim lưu trữ (archive footage), tôi giờ đây có thể khôi phục nó về với chất lượng nguyên bản rất cao. Khi so sánh hai bộ phim tài liệu của tôi – Blockade (2005) và State Funeral (2019) – mọi người sẽ nhận thấy ngay sự khác biệt về chất lượng hình ảnh và những tiến bộ công nghệ kỹ thuật đã đạt được.

Tôi sẽ không ngạc nhiên nếu giờ đây ta thậm chí còn có thể tạo ra những hình ảnh lưu trữ giả- điều mà bản thân có thể dẫn đến sự khai sinh ra một hình thức điện ảnh mới. Công nghệ kỹ thuật số cho phép ta xử lý hình ảnh ở mức độ mà- bằng cách loại bỏ và thêm thắt những yếu tố khác vào - chúng ta đã và đang tạo ra những “hình ảnh cắt ghép chuyển động” (motion collages). Những tiến bộ về công nghệ trong điện ảnh đã trang bị cho chúng ta các công cụ bổ trợ mới mà nếu sử dụng một cách khôn ngoan, chúng có thể làm phong phú thêm tác phẩm của chúng ta.

Thế nhưng tôi e rằng tin tốt chỉ có đến thế.

Thực trạng điện ảnh đương đại phản ảnh thực trạng xã hội đương đại. Những vấn đề chúng ta đang gặp phải ngày nay đều được phản ánh trong các bộ phim của chúng ta. Mỗi trải nghiệm nghệ thuật, mỗi cơ chế đối phó đều là độc nhất và tôi muốn chia sẻ với mọi người câu chuyện của chính mình

Không dễ gì để một người nghệ sĩ ngày nay có được lập trường riêng, biết suy nghĩ cho chính mình và có đủ sự can đảm bày để bày tỏ những quan điểm của riêng mình trước công chúng. Khả năng tư duy của chúng ta đang một lần nữa tàn lụi đến mức chúng chỉ có thể tồn tại được trong những môi trường tri thức đồng nhất và hợp quy về tư tưởng- trong đó mọi thứ đều phân trắng đen rõ ràng- những khái niệm về “sự thật” đều bị canh giữ bởi số ít không thể được mở ra để tranh luận một cách tự do. Có nhiều lý do tại sao điều này lại xảy ra và cần đáng được xem xét. Nhưng có lẽ đó là sẽ là đề tài cho một bài phát biểu khác.

Chúng ta đang sống trong thời kỳ suy thoái về đạo đức và giáo dục, trong khi những loại hình công nghệ mới đang ngày càng một phát triển để thao túng tâm trí và hành vi của chúng ta. Những loại hình công nghệ này có khả năng dẫn đến sự diệt vọng cho con người. Và những xu hướng này đang ngày càng trở nên một rõ ràng và cực đoan hơn.

Theo quan điểm của tôi, chỉ có văn hóa mới có thể bảo vệ chúng ta khỏi sự man rợ này.

Vô số sự thừa thãi trong lĩnh vực văn hóa của những sự kiện ở các năm gần đây, cho thấy rằng thuật ngữ “văn hóa” đang được sử dụng một cách phù phiếm, thiếu đi sự hiểu biết rõ ràng về ý nghĩa của nó. Trong bài tiểu luận ‘The Phenomenon of Culture’, nhà ký hiệu học văn hóa và ngôn ngữ học Liên Xô Yury Lotman đưa ra định nghĩa sau về thuật ngữ này:

“Văn hóa, như một “trí tuệ siêu cá thể” (super-individual intelligence), là một cơ chế nhằm bù đắp cho những sự thiếu hụt của trí tuệ cá nhân, thực hiện những chức năng mang tính bổ trợ thiết yếu cho nó”. Từ khóa cần được chú ý ở đây là “trí tuệ siêu cá thể” và “một thể chế bù đắp cho những sự thiếu hụt của trí tuệ cá nhân.”

Điện ảnh, giống như các loại hình nghệ thuật khác, cũng như mọi phạm trù khác trong hoạt động sống của người, có khả năng biểu hiện và phóng chiếu nhận thức của chúng ta, là một phần tất yếu của văn hóa. Nó có khả năng trình bày và mô tả những khái niệm bằng những cách độc đáo qua ngôn ngữ riêng của nó. Ngôn ngữ này cho phép chúng ta xác định, mô tả và thể hiện các hiện tượng của thế giới quanh ta, như cách nhận thức của chúng ta tiếp nhận được.

Điều này có nghĩa là điện ảnh, như một phạm trù nghệ thuật, trước hết phải là một nơi được mở để tự do thảo luận. Ta không nên nhầm lẫn phạm trù nghệ thuật này như một không gian của những phóng chiếu trí tuệ và các mô hình trừu tượng, với phạm vi tồn tại của vật chất. Tôi xin lỗi rằng nếu nhận định này nghe có vẻ quá hiển nhiên và sáo rỗng. Tuy nhiên, tôi cảm thấy mình phải lặp đi lặp lại điều này.

Chúng ta không thể hạn chế quyền tự do trí tuệ, tự do sáng tạo và tự do ngôn luận. Việc ngăn cấm quyền tự do ngôn luận, áp chế những cuộc thảo luận tự do và cấm cản một số đề tài nhất định sẽ gây nguy hiểm lớn lên cho chính sự tồn tại của chúng ta.

Về phần mình, tôi sẽ tiếp tục với những gì mình đang làm và sẵn sàng đón nhận bất kì cuộc thảo luận nào trong lĩnh vực nghệ thuật mà tôi hiện đang thực hành - tức trong điện ảnh.

Cảm ơn tất cả mọi người đã lắng nghe.

Sergei Loznitsa

---