Bài viết được thực hiện bởi ÂMO với các trích đoạn từ phỏng vấn với tác giả Duy Phy của bộ phim hoạt hình ngắn ‘Một Câu Chuyện của Tấm và Cám’ (2025)

Cổ tích dân gian vốn được nhào nặn qua văn hóa truyền miệng, đi qua nhiều lớp lọc của các cơ chế và thành tố xã hội. Thực hành ấy từ đó trở thành một thực hành tập thể, tồn tại qua những dị bản để phản ánh các chuẩn mực và giá trị chung trong những kiến tạo xã hội. Thế nhưng trái với cách chúng được xây dựng thì những tiếp cận sơ khai nhất của ta trong tuổi ấu thơ với chúng lại là quan hệ rất riêng tư; từ những liên hệ mang tính trực giác của trẻ con đến các hình dung độc nhất qua những nét vẽ nghệch ngoạc chỉ khi ta trong độ tuổi ấy mới hiểu được. Ta nhìn chúng qua một nhãn quan tuổi thơ vẫn chưa bị ảnh hưởng bởi giới học thuật hay các cách diễn giải áp đặt.

Tác phẩm ‘Một Câu Chuyện của Tấm và Cám’ trước hết là một sự tiếp cận cá nhân của người kể nó, đạo diễn Duy Phy: một sự cá nhân hóa thần thoại dân gian mà không chỉ đơn thuần là cải biên mà còn đang trực tiếp dành lại quyền được nhìn và kể theo cách của riêng mình - như cách mà John Berger đã từng nói về sự đọc hiểu nghệ thuật bằng cách khiến nó trở thành một phần của thế giới nội tâm của chúng ta.

Nay tôi có dịp để trò chuyện cùng cậu, một người tôi đã biết được từ 5 năm trước qua những tác phẩm hoạt hình Việt Nam xưa cậu từng chia sẻ, để có thể nói về chính bộ phim của cậu.

“Mình luôn thích các truyện cổ tích và truyện dân gian khắp thế giới cũng như những bộ phim chuyển thể từ truyện cổ tích / dân gian. Và mình cũng có hứng thú với câu truyện Tấm Cám nói riêng từ bé. Mình chọn cái tác phẩm này vì mình nghĩ nó rất quen thuộc với mọi người rồi, và lại chưa ai kể câu truyện này mà để Cám là người tốt và là bạn thân của Tấm, mà mình thấy là rất quan trọng vì từ bé mình đã thấy Cám trong bản gốc bị câu truyện đối xử một cách bất công” - Duy Phy

‘Một Câu Chuyện của Tấm và Cám’ là một tường thuật lại từ (những) nguyên tác câu truyện cổ tích dân gian Tấm Cám dưới các diễn giải từ một giọng kể rất riêng của Duy Phy; nó vừa một góc nhìn cảm xúc mang tính bản thể, vừa một biểu hiện thẩm mỹ đang được rèn giũa qua thực hành nghệ thuật thị giác. Nói chuyện với Phy, cậu cho tôi hay rằng bản thân cậu không mấy đề cao tầm quan trọng về cốt truyện và trần thuật trong phim của mình lắm. Những phương pháp trần thuật được tối giản nhằm để nhường chỗ cho tính trừu tượng là neo điểm diễn biến cũng như nhấn nhá tự sự. Trong ấy có hai câu chuyện được đồng thời kể ra: của những năng biểu gốc của nguyên tác cũng như trên những diễn nghĩa mới của Phy- phần nào tựa như một lời bình hơn là một sự tái thuật. Phy cho biết mình bắt đầu làm phim từ những hình ảnh trừu tượng đó và xây dựng nó lên dần dần, tương tự như phương pháp của nghệ sĩ Matt Johnson yêu thích của cậu. Trước nhiên cậu bắt tay với một image board những hình ảnh muốn cho vào bộ phim rồi dựa trên nguyên tác làm sườn truyện từ đó phát triển nên một lớp áo bao quanh.

Phong cách hoạt hình của Tấm và Cám mang nặng ảnh hưởng bởi những phim hoạt hình Liên Xô và Đông Âu thế kỷ 20, gần gũi với thẩm mỹ tranh dân gian Việt Nam. Phy cho hay rằng nét vẽ trong các tranh minh họa của họa sĩ Bùi Xuân Phái cho cuốn sách ‘Người Hà Nội Thanh Lịch’ là nguồn cảm hứng lớn cho thiết kế nhân vật của cậu.

Những hình ảnh biểu trưng điển hình như người mẹ kế tựa như một phép ẩn dụ mở cho sự trừng phạt và tự diệt được Phy lấy cảm hứng từ nguyên bản truyện gốc - khi một con quạ bay vào nhà đúng lúc bà ta đang ăn bộ mắm chưng làm từ chính thịt con gái đẻ của mình. Con rết quấn quanh, gặm nhấm dần cánh tay của Cám như biểu hiện cho sự mục rữa, tha hoá trong nhân cách của cô dưới sự chi phối và thao túng của người mẹ. Và cuối cùng, một giọt máu rơi trên cánh hoa: sự ngây thơ đã mất, cái chết, sự hủy diệt. Cách gắn nghĩa của Phy lên những hình ảnh này không phải là một sự quy chiếu áp đặt mà lại đang trực tiếp khích lệ những diễn giải mới ở người coi. Tựa như cách ta từng đọc truyện cổ tích từ thuở non bé - khi mọi hiểu biết còn ở dạng phôi thai, cảm tính, và luôn sẵn sàng mở ra vô vàn giả định - những hình ảnh biểu hiện mở của Phy tiếp tục đặt ra và khơi gợi các diễn giải mới, cả cho bộ phim của cậu lẫn cho chính nguyên tác.

“Mình hy vọng bộ phim của mình có thể thay đổi cách nhìn nhận, cách đọc văn bản của mọi người…. Câu truyện nào cũng có mặt khác của nó, có ý nghĩa tiềm ẩn, và cách diễn giải khác của riêng mình. Mình cũng sốc là tác phẩm của mình được đón nhận nồng nhiệt đến vậy. Và mình rất thích những diễn giải của mọi người về phim. Không phải tác phẩm nghệ thuật nào cũng dành cho mọi người xem [Markopoulos chẳng hạn], nhưng mình tin rằng một khi tác phẩm nghệ thuật đã đến được khán giả thì diễn giải của họ là đúng nhất còn mục đích của tác giả là thứ hai.” - Phy

Thế nhưng khi tôi hỏi về những không gian xiêu vẹo và cách phối cảnh bất quy tắc trong phim - thứ ban đầu từng gây ấn tượng mạnh với tôi như một cái nhìn phi thực về hai chị em trong hiện tại nghiệt ngã, với những chuyển động máy quay bất tự nhiên trái ngược hoàn toàn với sự tĩnh của nhân vật, gợi cảm giác một thế giới đang dần thu hẹp lại quanh họ - Phy lại sượng cười và đáp: “Cái này mình bắt chước mấy cụ làm phim hoạt hình Đông Âu ấy mà. Cộng với mấy cái chủ nghĩa biểu hiện trong điện ảnh Đức mà mọi thứ cứ méo mó đi mình thấy nhìn hay mắt thì mình cho vào thôi chứ cũng không suy nghĩ sâu xa gì về nó cả.”

Gạt qua những vấn đề về ý và diễn nghĩa, cậu bắt đầu chia sẻ về quá trình thực hiện tác phẩm và những khó khăn gặp phải. Dù nhận được nhiều lời ái mộ, điều khiến tôi bất ngờ nhất lại là sự thẳng thắn của cậu khi nhìn nhận rõ những hạn chế trong tác phẩm. Nói về nhạc phim, cậu đã hy vọng rằng sẽ sáng tạo một bản avant‑folk với chất Việt cho tác phẩm, nhưng do thiếu kinh nghiệm soạn nhạc mà phần nhạc lại mang cảm giác rùng rợn, hoàn toàn trái với chủ đích ban đầu của cậu. Thậm chí trong việc diễn hoạt, cậu thú nhận rằng mình đã dùng nhiều thủ thuật và mánh khóe để che giấu những thiếu sót. Cụ thể hơn, cậu cố tình giảm chuyển động và làm tĩnh nhân vật trong những cảnh có máy quay di chuyển, nhằm tạo cảm giác mọi thứ hòa hợp chặt chẽ hơn, điều phần nào có sự tham chiếu từ phong cách dàn cảnh của đạo diễn Sergei Parajanov nhưng thực tế hơn là để tránh phải vẽ những cảnh có kết hợp giữa chuyển động máy và nhân vật, điều vốn là một thách thức kỹ thuật lớn trong hoạ hình vẽ tay 2D mà cậu chưa đủ tự tin để thực hiện được trọn vẹn.

‘Một Câu Chuyện Tấm và Cám’ đến với khán giả như một làn gió mới trong hoạt hình Việt Nam gần đây, mang theo cảm giác ngoại biên và lạ lẫm so với những gì phần lớn công chúng trong nước từng được tiếp xúc, khẳng định tiếng nên một tiếng dị biệt của Phy trong một hệ hình phổ thông hơn. Dẫu vậy không để lầm tưởng sự dị biệt của cậu với sự xuất chúng (như tôi), Phy lại nhận thức rất rõ về những hạn chế của bản thân lẫn trong thực hành và trong sự học của mình.

Phy chia sẻ rằng trong trường sân khấu điện ảnh các bạn của cậu có một trò đùa hay nói đến ‘Quà Tặng Cuộc Sống’ để chỉ về nét vẽ cũng như nền hoạt hình Việt Nam thuần Việt, một cách nói bóng gió rằng hoạt hình Việt Nam cho người Việt không được chất lượng. Còn lại số khác là những phim hoạt hình có họa sĩ Việt Nam gia công cho nước ngoài. Trong môi trường truyền thông và khuôn khổ đào tạo ấy, sự học của Phy phần nhiều đến từ những đúc kết cũng như chiêm nghiệm cá nhân. Cậu cho hay rằng hành trình đến với điện ảnh của mình thật ra lại bắt đầu khá muộn.

Cụ thể hơn đó là năm cậu 18 tuổi, khi lần đầu được xem bộ phim The Dirties của đạo diễn Matt Johnson. Phy cho rằng mình đã chịu ảnh hưởng sâu sắc từ triết lý làm phim của Johnson. Cụ thể, cậu chia sẻ rằng anh thường quay phim theo kiểu du kích: không quan tâm đến tính hợp pháp, không sử dụng kịch bản hay diễn viên chuyên nghiệp, làm phim không ngân sách, và cả ê-kíp chỉ vỏn vẹn vài người. Sự khâm phục và ái mộ của Phy cho Johnson cho cậu niềm tin rằng chính mình cũng có thể làm phim.

Thế nhưng việc đi tìm tiếng nói với Phy lại nhiều những sự trăn trở, và cậu cũng thú thật với tôi không biết đã thực sự tìm được tiếng nói của mình chưa, bởi rằng không chỉ riêng với họa hình mà cậu còn muốn được thực hành trên những ngôn ngữ khác nữa. “Có thể vài năm sau mình mới trả lời được câu hỏi này” Phy cười.

Từ những nhận định của Phy về các thiếu sót của bản thân, tôi đã quay lại xem bộ phim để quan sát những điều cậu nói. Có lẽ bởi một sự khâm phục nào đó mà tôi dành cho Phy - tương tự như cậu dành cho thần tượng Matt Johnson của mình - đã khiến tôi không thể khắt khe với những hạn chế của bộ phim như chính cậu trăn trở. Khi tôi nghĩ về sự thiếu của cậu, tôi nghĩ đến cách đạo diễn Abbas Kirastomi hay nhà làm phim Đỗ Văn Hoàng từng nói về sức mạnh của sự thiếu và một nền điện ảnh chưa trọn vẹn. Bởi ở một phương diện nào đó chính trong những thiếu sót ấy lại ánh lên một tiếng lòng của người nghệ sĩ, một tình thân và tinh thần không e thẹn trước thử nghiệm, một cảm quan chân thực của lương tâm, và một sự phóng khoáng đặt lại quyền định đoạt số phận của tác phẩm vào tay người xem - để một câu chuyện có thể là diễn nghĩa của nhiều.

Ta tiếp nhận các văn bản từ thời thơ ấu bằng một trực giác hoàn toàn cảm tính, qua những bản năng chứa đựng sự nhạy bén non nớt, chưa từng được mài dũa. Khi ấy, ta chiếm hữu chúng một cách trọn vẹn bằng tưởng tượng, đưa vào thế giới nội tâm như một phần tự nhiên. Tiếng nói chưa hoàn thiện của Phy khiến tôi nhận ra rằng tuy ta đã biết đọc và hiểu từ rất sớm, nhưng khả năng trình thuật và kể lại, đặc biệt qua một ngôn ngữ nghệ thuật, lại là một hành trình học hỏi kéo dài suốt đời.

Khoảnh khắc đầu tiên khi tôi xem ‘Một Câu Chuyện của Tấm và Cám’, tôi đã cảm thán vu vơ rằng Phy sau này sẽ có thể thành tương lai của điện ảnh trẻ Việt Nam. Dù vậy, Phy thực ra cũng không khác nhiều so với những nhà làm phim trẻ khác, cùng với thức cảm còn xanh rờn và một tiếng nói vẫn đang trong quá trình được mài dũa. Cậu bước đi giữa những thử nghiệm nghệ thuật, dò dẫm trên hành trình tự khám phá để tìm ra tiếng nói riêng của mình.

Nhưng có lẽ trong một mường tượng mà tôi đã nói nói vu vơ là tương lai của điện ảnh trẻ Việt Nam thì đó không đơn thuần là sự thuần thục một giọng nói cá nhân; mà chính là sự khích lệ để mỗi người kể chuyện có thể được thử nghiệm để đi tìm tiếng nói riêng của mình — một hành trình tìm kiếm ý nghĩa khác nhau ở từng người.

___________________________________________

À khoan đã, trước khi ta kết thúc không biết Phy có thể chia sẻ 4 tác phẩm yêu thích nhất của mình không:

Phy: Ôi câu này khó đây. Mình sẽ trả lời với 4 bộ phim hiện tại mình đang yêu thích nhưng câu trả lời có thể về sau sẽ thay đổi.

🇨🇦 1. My Winnipeg của Guy Maddin. Phim tài liệu nửa thật nửa kỳ ảo kể về vùng quê nhà của tác giả. Về sau mình cũng muốn làm phim tài liệu giống phim này :~)

🌿 2. As I Was Moving Ahead của Mekas. Cái này khỏi nói rồi, những thước phim home movies của Jonas Mekas được quay trong vòng 30 năm. Khá là hay.

🦌 3. Consuming Spirits. Phim hoạt hình cắt giấy này đỉnh lắm. Phim một người làm mất 15 năm để hoàn thiện.

🌈 4. Tuyển tập Whispering Pines 2002-2019 của Shana Moulton. Mặc dù đây hơi bị gian lận do nó không phải 1 phim nhưng mình vẫn muốn thêm mấy cái video art vào danh sách này. Cả tuyển tập này dài gần 4 tiếng. Xem xong não tan chảy luôn.

Bộ phim Một Câu Chuyện Tấm và Cám của Duy Phy sẽ được chiếu lần đầu tại Hà Nội trong khuôn khổ buổi chiếu All About Shorts #6: Chùm Phim Này Không Có Tên vào hai ngày thứ 7 19/07 và 26/7 tại Cộng Xưởng và Nirvana Space