Tôi vốn không tin phê bình phim có thể trong suốt và công tâm, một khi ta đã dính líu đến người làm phim, như một con người. Phê bình, như từng quan niệm, là sự mổ xẻ dạn dĩ không khoan nhượng của kẻ tách mình khỏi đối tượng, để bảo toàn tính sắc lạnh khôn ngoan. Khi xem xong phim ngắn “Karma” hồi đầu năm nay, đạo diễn Phạm Hữu Trí có bày tỏ rằng sẽ rất hay nếu như tôi có thể viết một bài chia sẻ “công tâm” về tác phẩm này, và tôi vẫn nhớ anh từng bảo: “Làm thân quá, nhỡ câu từ của em có châm chước cho anh, thì anh cũng ngại.”. Khi ấy tôi đã nghĩ – viết một bài bình phim theo cấu trúc truyền thống cho một bộ phim ngắn, nghiệp dư, chưa đầy 30 phút như Karma, thì…không thể, vì nó không đủ “nặng” để mổ xẻ kiểu ấy. Có lẽ thế gian không thiếu kẻ viết hay, không thiếu người uyên bác, trình độ, nhưng sự thiếu khuyết giữa thời thế này, như Schiller trong “On Naïve and Sentimental Poetry”, là một sự thơ ngây và tình cảm. Và công tâm, trong một thứ như phê bình, có lẽ cũng là sự hiểu, sự biểu hiện thành thật với những cảm xúc thơ ngây của chính mình.

Thành thật, tôi không quá thân với Phạm Hữu Trí, tôi còn chưa từng gặp anh ngoài đời, và những tương tác giữa chúng tôi cũng chỉ là qua tin nhắn. Lần đầu tôi nói chuyện với Phạm Hữu Trí là khi anh đọc được một bài văn tôi từng viết năm lớp 6 với âm hưởng của Thiền, và anh đã bảo rằng mình tiếc vì thời phổ thông đã bỏ phí cơ hội học văn thực sự. Nói chuyện về văn, đúng ra là phải đông tây kim cổ là lý luận, tham chiếu, nhưng trong ký ức tôi về cuộc trò chuyện đó, cũng chỉ chứa những chia sẻ thật tâm, dung dị về viết và đời, mà về sau, tôi rất hy vọng nếu Trí tiếp tục làm phim thì hãy luôn mang theo cái dung dị ấy.

Phê bình thì phải công tâm và sát phạt, nhưng khổ rằng vài lời nói cũng đủ để hình thành một thiên kiến, và ta khó ngăn mình khỏi suy đoán về một con người, và điều tôi cảm được, chính là sự dung dị của anh.

Về Karma, trích nguyên văn mô tả mà Phạm Hữu Trí cung cấp: “Một Tỳ Kheo già, sau hơn 20 năm đi tu để thoát khỏi cảm giác tội lỗi từng hãm hiếp một cô gái, đã vô tình gặp lại con gái ruột của mình, một lần nữa phải đối mặt với tội lỗi năm xưa và ngộ ra quan niệm về sự giải thoát và tha thứ.”, và bộ phim này đã nhận được giải thưởng Cánh Diều Bạc cho Phim ngắn xuất sắc nhất năm 2024, từ Hội Điện ảnh Việt Nam trao tặng. Tôi biết đến bộ phim này đã lâu, lần đầu là khi tình cờ nhìn thấy một shot cắt từ phim – hình ảnh vị Tỳ kheo đang xách nước xuống đồi. Một con đường rợp bóng cây, với nắng vàng hoe và xa xa là dòng suối xiết ánh lên như ngọc, cùng dòng chữ “karma”. Thiên kiến đã khởi, khi thấy một khung hình quá nên thơ, như thể gợi lại những ký ức riêng tư thời thơ ấu, từng mơ về một đời tu hành thanh tịnh và siêu việt, một không gian “lánh đời”, mộng mị và thanh tao như tôi từng đọc trong Hồn Bướm Mơ Tiên của Khái Hưng. Những kẻ đã sống cùng tôn giáo, từng vật lộn với đức tin và coi điện ảnh hiện sinh, tôn giáo, kinh kệ là chiếc nôi của thiếu thời, hẳn sẽ khó để không mảy may xúc động khi thấy một bộ phim ngắn, nghiệp dư, mang cái vẻ của đạo.

Và khi biết nhân vật chính của phim là một tỳ kheo, trước khi xuất gia từng hãm hiếp một cô gái, tôi đã nghĩ, “một chủ đề rất kinh tởm, bạo liệt”, dường như cũng hé mở cho tôi phần nào về khía cạnh gai góc, táo tợn bên cạnh cái dung dị của Phạm Hữu Trí, và tôi càng bất ngờ hơn khi biết Trí sinh năm 2003, tức chỉ hơn tôi một tuổi.

Thế là, tôi đã bước vào bộ phim này với một tâm thế mong chờ điều cao siêu, chờ triết học, để rồi bị hụt hẫng ngay tức khắc. Tôi không thấy kinh kệ, không thấy thơ, và bằng sự tinh vi vốn có, tôi đã sớm nhận ra những khiếm khuyết: phần hoá trang còn vụng, mốc thời gian khó nắm bắt, các chi tiết mang tính chất tuần hoàn, nhưng chưa được triển khai đủ để chạm tới chiều sâu, cái sượng sùng của lời thoại cuối phim,… Tôi có bày tỏ với Phạm Hữu Trí, và Trí, rất khiêm cung và thành thật, chia sẻ: “Hoá trang chính xác là phần bất cập và khó khăn nhất phim vì chỗ quay là một vùng núi cao, xa thành thị (Hoài Châu Bắc, Hoài Nhơn, Bình Định), trớ trêu là 2 lọ makeup đều bị hỏng do hở gió.” Và cũng được biết: phần thoại trong Karma không phải ngẫu nhiên đặt bút viết, mà được ba vị sư trụ trì góp ý, chỉnh sửa - để đạt được đúng văn phong Phật giáo, theo như Trí chia sẻ.

Một bộ phim không toàn vẹn, có lẽ nó chưa bao giờ muốn nói về cái “đủ”, và, tôi đã xem lại đến lần hai. Và tôi nhận ra, bản thân đã bị cuốn vào một cái bẫy của chính tâm trí mình: tôi kỳ vọng kinh viện, và Karma đập vào mặt tôi, sự tha thứ, và như Phạm Hữu Trí chia sẻ qua bộ phim này: “Sự tha thứ là một hành trình chứ không thể nghe lý thuyết để trực nhận được.” – những điều anh nói không mới, thậm chí còn là cội rễ của đạo, nhưng tha thứ, đâu chỉ là “văn”, là “tư”, mà còn là thoả hiệp với chính mình, là tri túc, chấp nhận, là “tu” và là “hành”. Một thứ gây ấn tượng sẽ là triết luận, cuối cùng lại là thể nghiệm của chính ta về tha thứ. Tha thứ cho sự bất toàn của Karma vì nó thật, và tha thứ cho chính mình, vì đã tưởng rằng tha thứ là một hành vi tinh thần thuần lý.

“Chủ đề cuối cùng anh muốn nói trong Karma thật ra đơn giản chứ không phức tạp. Phật giáo chỉ là cái áo, anh không linh thiêng hoá nó lên, không cố ý hướng mọi người về quan điểm Phật giáo. Giống như anh giải thiêng nó vậy. Phật giáo là một nền trí tuệ có tính thực hành.” - Phạm Hữu Trí chia sẻ. Bộ phim đó, khi xem, tôi có cảm tưởng mình bị vứt ra một trời bão tố khi thân thể ớn lạnh, cổ họng khô ran. Màu phim lạnh, dòng nước xối, lá khô lác đác, bùn đất nhơ nhuốc, không hề giống bức hình nên thơ cắt ra từ bộ phim – Phật giáo trong phim không còn là tượng Phật, kinh kệ, y áo, mà là mùi rừng, mùi máu, bàn tay không rửa được tội lỗi quá khứ, nỗi dằn vặt trong ánh mắt không dám chạm vào con gái ruột. Tôi nghĩ bụng, đó chính xác là cảm giác ngột ngạt, nhức nhối khi tôi phải xa thành phố về thăm quê ngoại – một vùng nông thôn, hay nói đúng hơn, là bị ném vào cái khổ hạnh, thôn quê, rừng rú, thiếu tiện nghi. Bị trút bỏ hết cái tinh tướng, sách vở và triết luận. Bị buộc nhìn vào cái trần trụi nhất, và đôi khi, đó là cái sách vở không thể dạy. Là giải thiêng.

Những gì thiêng liêng nhất, nếu không được sống qua thân xác, lỗi lầm, chứng nghiệm và hối cải, thì vẫn chỉ là những trang giấy. “Đến khi những cái tên mất hết ý nghĩa, đến khi những con người không còn ý niệm, và tất thảy tan hoại trên thế gian này…” – trích It’s Such A Beautiful Day (2012)

Chữ cũng đến hồi mất đi nghĩa, phải không?

Trí từng nói với tôi một câu này, mà tôi nghĩ, tôi đã viện dẫn nó một cách vô thức trong đối thoại với nhiều người, và có lẽ là đến cả về sau: “Phật giáo xuống đường”. Tôi nghĩ anh đã xuống đường rồi, và điều đó, tôi sẽ nhọc nhằn hơn để làm.

_______________

Bộ phim Karma (Nghiệp) của Phạm Hữu Trí sẽ được chiếu lần đầu tại Hà Nội trong khuôn khổ buổi chiếu All About Shorts #6: Chùm Phim Này Không Có Tên vào hai ngày thứ 7 19/07 và 26/7 tại Cộng Xưởng và Nirvana Space