Chúng mình sau đây muốn được chia sẻ lại bài tham luận “Talent Alone is not Enough: The Myth and Method” của nhà làm phim/giảng viên ĐH Columbia Tony Bùi tại hội thảo “Phát hiện và bồi dưỡng tài năng điện ảnh: Kinh nghiệm quốc tế và giải pháp của Việt Nam” tại DANAFF III.

Trong bài tham luận này, đạo diễn Tony Bùi nhấn mạnh tầm quan trọng của chương trình đào tạo và bồi dưỡng dành cho những nhà làm phim trẻ, thay vì chỉ trông đợi vào “tài năng nguyên bản” của họ. Ông tin rằng một thế hệ điện ảnh Việt mới sẽ nảy mầm từ chính những khóa học chuyên sâu này nếu ta học hỏi những mô hình đào tạo có uy tín từ những người bạn quốc tế như Sundance Labs.

-------------------------------

Chúng ta thường bị cuốn hút bởi hình tượng thiên tài đơn độc - một nghệ sĩ bẩm sinh tự hiện diện với sự vẹn toàn và cô độc. Chúng ta bị hấp dẫn bởi thứ “tài năng nguyên bản”, một thứ nguyên liệu luôn có thể tạo nên một câu chuyện hay, đầy kịch tính và truyền cảm hứng

Nhưng theo thời gian, tôi nhận ra rằng câu chuyện ấy thực chất không trọn vẹn, và đôi khi nó còn nguy hiểm ở nhiều khía cạnh khác nhau. Tại sao lại nguy hiểm? Bởi nếu ta cứ mãi tôn vinh thứ “tài năng nguyên bản” đó, ta sẽ dễ bỏ qua tất cả những gì xảy ra sau đó: một chặng đường dài khổ luyện, vô số thất bại, những người thầy, những người cố vấn, quy trình đào tạo, và sự định hướng đã góp phần biến chất liệu thô ấy thành thứ gì đó có ý nghĩa và vững chãi.

Tôi nhớ đến biết bao nhà làm phim trẻ mà tôi đã gặp trong nhiều năm qua ở Mỹ, và khắp châu Á, trong đó có Việt Nam. Họ có một nhãn quan, một trực giác, một cảm nhận tốt cho điện ảnh. Nhưng vì không có cộng đồng, không có quy trình đào tạo, không có sự hồi đáp và niềm tin nên họ đã rơi vào ngõ cụt. Thiếu những điều này, các nhà làm phim sẽ mất động lực, và đôi khi họ sẽ bỏ cuộc hoàn toàn.

Đó chính là bi kịch của việc đặt quá nhiều niềm tin vào “tài năng nguyên bản”. Ta chờ đợi nó xuất hiện một cách hoàn chỉnh, và khi không tìm thấy thứ tài năng toàn vẹn đó, ta quay lưng bỏ đi với niềm tin rằng thứ tiềm năng đó thật vô giá trị. Nhưng tài năng hiếm khi nào xuất hiện chín muồi ngay từ lúc đầu. Nó phát triển từ từ, qua nhiều phép thử, qua suy ngẫm, qua cố vấn, qua quy trình, và trên hết là qua sự hỗ trợ.

Có nhiều mô hình khác nhau để lựa chọn. Tôi đã có dịp làm việc với nhiều mô hình này, cả với tư cách một nhà làm phim lẫn một giảng viên tại ĐH Columbia, New York. Nhưng vì thời gian hôm nay có hạn, tôi muốn chia sẻ về một mô hình đã tạo ra ảnh hưởng rất sâu sắc lên ngành điện ảnh Mỹ và thế giới, cũng như đối với chính tôi. Tôi muốn nói về Sundance Screenwriting and Directing Labs - các xưởng phát triển kịch bản và đạo diễn trứ danh của Sundance. Có lẽ nhiều người đã nghe nói về nó, nhưng ít người thực sự biết những gì xảy ra trong đó.

Cách Tài Năng Được Nuôi Dưỡng Tại Mỹ - Sức Mạnh Của Những Vường Ươm Sáng Tạo

Những cái tên như Quentin Tarantino (Once Upon a Time in Hollywood, Kill Bill, Pulp Fiction), Chloé Zhao (Nomadland), Ryan Coogler (Sinners, Black Panther, Creed), Taika Waititi (Jojo Rabbit), Paul Thomas Anderson (There Will Be Blood), Barry Jenkins (Moonlight) đều có một điểm chung: họ đều từng đoạt giải Oscar hoặc được đề cử Oscar. Và tất cả họ đều đã trải qua các Labs của Sundance. Và đó chỉ là một phần rất nhỏ trong danh sách dài những người đã khởi đầu sự nghiệp lẫy lừng của mình tại đây.

Những bộ phim được sản xuất thông qua Sundance Labs đã giành được hơn 40 đề cử Oscar và thắng nhiều giải cho Phim hay nhất, Đạo diễn xuất sắc nhất, và Kịch bản hay nhất. Các cựu học viên của Sundance Labs cũng đã giành hoặc được đề cử hơn 100 giải Independent Spirit Awards, nhiều người trong số đó chiến thắng ở hạng mục Phim hay nhất, Đạo diễn xuất sắc nhất, và Kịch bản đầu tay xuất sắc nhất. Ngắn gọn mà nói, Sundance Labs giờ đã trở thành huyền thoại trong giới làm phim.

Những nhà làm phim đó không chỉ có tài bẩm sinh cho điện ảnh mà họ còn được định hình bởi một cộng đồng và một quy trình đào tạo. Và chính quy trình ấy là điều tôi muốn bàn sâu hơn hôm nay.

1. Quy trình tuyển chọn: Tìm kiếm “tiếng nói”

Hàng năm, có hàng ngàn hồ sơ từ khắp nơi trên thế giới gửi đến Sundance Labs — gồm kịch bản, đề cương, tài liệu hình ảnh, và bài luận cá nhân. Sự cạnh tranh cực kỳ khốc liệt. Nhưng điều Sundance Institute thực sự tìm kiếm có thể khiến bạn ngạc nhiên. Họ không tìm kiếm kịch bản hoàn hảo. Họ không tìm kiếm những dự án trơn tru, sẵn sàng được rao bán và sản xuất. Họ thậm chí không nhất thiết tìm kiếm người “tài năng nhất”.

Thay vào đó, Sundance Labs tìm kiếm một tiếng nói. Họ muốn những câu chuyện mang tính khẩn thiết, cá nhân, kiên định — những câu chuyện mà ngoài chính nhà làm phim đó sẽ không ai khác kể được. Điều thường gây ấn tượng nhất là những dự án còn thiếu sót nhưng đầy hứa hẹn này chính là những kịch bản chưa hoàn chỉnh nhưng chứa đựng sự gan dạ, những ý tưởng còn thô ráp nhưng sống động về mặt cảm xúc.

Quy trình tuyển chọn xoay quanh ba câu hỏi quan trọng: “Tại sao là câu chuyện này? Tại sao là bây giờ? Và tại sao lại là bạn?” Ba câu hỏi này là trọng tâm của toàn bộ cuộc hành trình diễn ra tại Sundance Labs.

2. Screenwriters Lab (yếu tố nội tại)

Sundance Screenwriters Lab được tổ chức mỗi tháng Giêng tại một địa điểm bán biệt lập. Không gian yên tĩnh này giúp các biên kịch có thể chậm lại, suy ngẫm, và kết nối lại với lý do tại sao họ bắt đầu kể câu chuyện này.

Workshop kéo dài 5 ngày với những hoạt động chuyên sâu sau:

Buổi cố vấn 1:1: Mỗi học viên được ghép với nhiều cố vấn sáng tạo là các biên kịch, đạo diễn-biên kịch hoặc nhà văn gạo cội. Các cố vấn đọc kịch bản trước và đặt những câu hỏi thiết yếu để thúc đẩy các biên kịch tự chất vấn mình như: Bạn đang không cho nhân vật của mình cảm nhận điều gì? Bạn đang bảo vệ bản thân như thế nào trong tư cách một biên kịch? Cảnh nào khiến bạn sợ phải viết — và liệu đó có phải chính là chìa khóa mở ra toàn bộ câu chuyện? Nếu bạn không quan tâm đến việc thất bại thì bạn sẽ viết cảnh nào?

Table Reading: Các diễn viên chuyên nghiệp sẽ ngồi thành một vòng tròn nhỏ và đọc ra thành tiếng những phân cảnh được chọn. Đây thường là lần đầu tiên biên kịch nghe lời thoại của mình vang lên với nhịp điệu, tông giọng, và khoảng lặng trong thời gian thật. Điều này sẽ giúp họ vỡ lẽ ra nhiều ý tưởng mới, nhận ra những điểm hay và dở trong kịch bản của mình.

Thảo luận nhóm: Các học viên cùng chia sẻ tiến trình, khó khăn và bước đột phá. Điều này tạo nên một cộng đồng gắn bó, không mang tính cạnh tranh mà đầy sẻ chia. Ai cũng dễ bị tổn thương và ai cũng đang dần trưởng thành hơn. Tôi xin nhắc lại lần nữa, khóa học này không để tìm ra sự hoàn hảo mà nó là một quá trình để phát triển và cho phép học viên thất bại một cách an toàn.

Thời gian viết hằng ngày: Khuyến khích chỉnh sửa nhưng không máy móc. Học viên được thúc đẩy quay trở lại cốt lõi chủ đề và cảm xúc của câu chuyện. Nhiều người rời Lab với một kết cấu mới, một hồi kịch bản được viết lại, hoặc ít nhất là tường tỏ điều gì đó về câu chuyện mà họ muốn kể.

Điều làm nên sự đặc biệt của Screenwriters Lab không phải chỉ là “chỉnh sửa” hay “thương mại hóa,” mà là hành trình khám phá sáng tạo và cá nhân xoay quanh câu hỏi trọng tâm: Bạn là ai với tư cách người kể chuyện? Và đâu là câu chuyện chỉ bạn mới có thể kể?

Và câu chuyện của bạn sẽ được chuyển hóa và đổi thay… bởi vì chính bạn cũng đang thay đổi như một nghệ sĩ và một con người.

3. Directors Lab (yếu tố ngoại tại)

Nếu Screenwriters Lab là quá trình đào sâu vào nội tâm, thì Directors Lab (diễn ra vào tháng Sáu) lại là bước mang tầm nhìn đó ra thế giới thực. Thay chỉ là một buổi mô phỏng kèm theo lý thuyết suông, đây là một khóa huấn luyện thực chiến, thực hành, và giàu cảm xúc về cách thức đạo diễn một bộ phim dài.

Diễn ra trong ba tuần trên vùng núi Utah, mỗi học viên sẽ được tiếp cận: một dàn diễn viên chuyên nghiệp; một ê-kíp (thường gồm các nhà quay phim trẻ, thiết kế sản xuất, kỹ thuật âm thanh); các phòng dựng phim; và sự cố vấn và hỗ trợ hằng ngày

Nhưng điều then chốt, cũng là điều làm Directors Lab khác biệt với nhiều mô hình giảng dạy khác là: không ai bắt buộc phải làm “đúng” ngay lần đầu. Thực tế, thất bại là một bước đã được định sẵn trong quá trình học tập của Lab.

Chúng ta vốn được dạy từ bé rằng thành công là đích đến, là mục tiêu tối thượng mà ai cũng hướng tới. Nhưng tại Sundance Labs, họ tập trung vào một điều khác mà không phải ai cũng dễ chấp nhận: thất bại. Lớp học này muốn bạn thất bại, và thậm chí còn mong đợi điều đó xảy ra. Nếu bạn không thất bại ít nhất một lần tại Lab, điều đó nghĩa là bạn chưa dám đẩy mình đủ xa, chưa bước ra khỏi vùng an toàn. Nếu chưa thất bại, bạn sẽ được yêu cầu làm lại cảnh quay của mình.

Bởi lẽ, sự trưởng thành và kiến thức thật sự đến từ thất bại. Và Sundance Labs không chỉ khuyến khích, mà còn tạo không gian an toàn để bạn thất bại bên cạnh những người thực sự quan tâm đến sự phát triển của bạn. Tất cả chúng ta đều hiểu rằng trong thế giới thực, thất bại có thể gây hậu quả nghiêm trọng. Vì thế, khả năng được phép “thất bại một cách an toàn” chính là nền móng của Sundance Labs.

Mỗi ngày của Directors Lab sẽ diễn ra như sau:

Mỗi nhà làm phim chọn ra hai hoặc ba cảnh then chốt và khó thực hiện nhất từ kịch bản dài của mình, và trong suốt ba tuần, họ sẽ cùng nhau luyện tập, thử nghiệm, quay, và dựng các cảnh đó.

Diễn tập với diễn viên: Các học viên sẽ dàn cảnh, tìm kiếm nhịp điệu cảm xúc, khám phá tầng nghĩa ẩn dưới lời thoại. Đối với nhiều đạo diễn, đây là lần đầu họ có dịp làm việc với diễn viên chuyên nghiệp để học cách giao tiếp rõ ràng nhưng linh hoạt.

Quay cảnh: Mỗi đạo diễn có một ngày (có khi hai ngày) để quay một cảnh. Họ phải đối mặt với áp lực thời gian, hạn chế nguồn lực, và buộc phải giải quyết vấn đề sáng tạo. Đây là một chiến trường an toàn nhưng sát thực.

Xem lại và nhận phản hồi: Mỗi buổi tối, cả nhóm tập trung để xem các cảnh quay trong ngày và đón nhận những lời góp ý. Các cố vấn uy tín sẽ đặt ra những câu hỏi khó, sâu sắc về chủ đề, tông, nhịp, bố cục và diễn xuất. Quy trình này khắt khe nhưng không hề khắc nghiệt, với mục tiêu là làm rõ ý đồ của đạo diễn, chứ không áp đặt một công thức vào tác phẩm của họ.

Quay lại hoặc tái hình dung: Nếu một cảnh không đạt, đạo diễn được khuyến khích làm lại hoặc tiếp cận theo hướng hoàn toàn mới. Có người thậm chí quay một cảnh hai lần — một lần theo kiểu kịch tính hồi hộp, và một lần khác khắc họa khoảnh khắc trầm tư của nhân vật — để học cách hiểu sự ảnh hưởng của chủ đề và tông phim ảnh hưởng thế nào đến câu chuyện.

Khóa Directors Lab này được xây dựng nên với quan điểm rằng công việc đạo diễn không chỉ xoay quanh vấn đề kỹ thuật mà còn là mang nặng tính trực giác, cảm xúc, và vô cùng cá nhân. Các cố vấn luôn sát cánh cùng học viên trên phim trường lẫn trong phòng dựng. Họ thậm chí còn đồng hành với nhau trong các bữa ăn và cả những buổi đi dạo bộ.

Quy trình huấn luyện này có thể đầy thách thức, khó khăn, trần trụi và chắc chắn chứa đầy cảm xúc. Bạn sẽ cảm nhận và nhìn thấy mọi thứ theo những cách không ngờ đến. Và cũng sẽ trưởng thành hơn qua quá trình “lột xác” này. Nhà làm phim khi kết thúc sẽ thấu hiểu sâu sắc về kịch bản, về bộ phim mình muốn làm, và trên hết, tìm thấy tiếng nói đích thực của bản thân.

Lời kết

Quy trình đào tạo này hoàn toàn có thể tái sử dụng và được nhân rộng. Ta không nhất thiết phải sao chép y nguyên, nhưng hoàn toàn có thể điều chỉnh để phù hợp với Việt Nam. Những Labs hàng năm của riêng chúng ta có thể tạo ra cả một thế hệ biên kịch và đạo diễn với bản năng kể chuyện mạnh mẽ hơn, sở hữu những kịch bản vừa mang hơi thở quốc tế, vừa bám rễ sâu sắc vào bản sắc và hiện thực của Việt Nam.

Tôi hy vọng những ý tưởng tôi chia sẻ hôm nay về một khuôn mẫu được đúc kết từ hơn 40 năm tinh chỉnh và thành công trong việc khai thác sức mạnh của sự thất bại có thể góp thêm động lực cho những gì đã bắt đầu tại Việt Nam thông qua việc xây dựng các vườn ươm đào tạo biên kịch và đạo diễn có cấu trúc rõ ràng.

Điện ảnh không chỉ là một loại hình nghệ thuật mà nó còn là một tấm gương, một ngôn ngữ, một dạng “quyền lực mềm”. Nó định hình cách chúng ta nhìn nhận bản thân, và cách thế giới nhìn nhận chúng ta.

Nếu chúng ta tin vào tiềm năng của những câu chuyện của Việt Nam thì ngay bây giờ chính là lúc cần đầu tư nhiều hơn nữa cho tương lai của những người kể chuyện. Bởi vì tài năng, dù quý giá đến đâu, cũng chưa bao giờ là đủ. Những trường lớp, các lò đào tạo, các mối quan hệ hợp tác quốc tế mà chúng ta đang gầy dựng ngày hôm nay sẽ định hình thế hệ tiếp theo – những người sẽ mang điện ảnh và văn hóa Việt Nam vươn xa.

Chúng ta không cần phải chờ đợi Sundance Labs. Chúng ta có thể tự xây dựng những mô hình bắt nguồn từ trong chính bối cảnh hiện thực, lịch sử, giọng nói của riêng mình. Và được định hình cho một sân khấu quy mô thế giới.

-------------------------------

Ảnh bởi: DANAFF, Vietnam+, Quốc Trần