Không ai bước vào Sans Soleil. Không ai thật sự ở trong nó. Không có điểm bắt đầu, không có cái kết, không có “ai” để kể, không có “đâu” để nhớ. Chỉ có những vết nhiễu, một vệt sáng trôi lệch, một cơn sóng não, một nhịp đập mơ hồ của thời gian đã đứt.

Trong Sans Soleil, Chris Marker không dựng nên một câu chuyện. Ông không cần đến cốt truyện, nhân vật hay đối thoại. Thay vì dẫn dắt, ông để người xem trôi. Không phải trôi theo nhịp kể, mà trôi theo nhịp thở của ký ức, một nhịp chậm, lặng, và rạn vỡ. Đây không phải là một bộ phim theo nghĩa thông thường, mà là một bức thư điện ảnh viết bằng hình ảnh, gửi đến những người từng nhìn về quá khứ bằng nỗi hoài nghi nhiều hơn là tiếc nuối.

Một hình ảnh mở đầu phim: ba đứa trẻ đi trên con đường ở Iceland. Hình ảnh ấy không liên quan đến những gì sau đó sẽ xuất hiện. Không phải là sự kiện mở màn. Không phải là một mốc thời gian. Nhưng với người kể chuyện, một người phụ nữ đang đọc lại những lá thư của nhà quay phim Sandor Krasna, đó là bức ảnh duy nhất có thể gợi dậy ký ức về hạnh phúc. Nhưng không giải thích. Không cần giải thích. Cái ám ảnh không đến từ nghĩa, mà từ sự không có nghĩa. Bức ảnh ấy trở thành vết trượt đầu tiên của toàn bộ bộ phim – một nhát cắt làm rỉ máu ký ức, chảy thành một dòng phim.

Chris Marker quay phim như một kẻ đang tìm lại mảnh vụn của chính mình trong một thế giới không còn trung tâm. Walter Benjamin gọi lịch sử là một đống đổ nát, và thiên thần là kẻ bất lực nhìn về quá khứ khi cơn gió của tiến bộ thổi hắn về phía trước. Sans Soleil chính là đôi mắt thiên thần ấy – mắt khô khốc, không còn nước để khóc, chỉ còn những mảnh ghép hình ảnh vụn vỡ bị gió thời gian cuốn qua.

Marker không cố dựng lại lịch sử, ông nhặt từng mảnh ký ức như kẻ nhặt xác một giấc mơ cũ. Tokyo, Guinea-Bissau, San Francisco, những thành phố xuất hiện không theo trình tự, không được giới thiệu, cũng không có điểm kết nối. Nhưng bằng một cách nào đó, chúng trở thành một bản đồ tâm trí, nơi mỗi địa điểm là một vùng ký ức đã bị phân mảnh. Dường như Marker không quay phim để ghi lại thực tại, mà để bắt lấy những gì đang tan biến. Như thể máy quay không phải là công cụ ghi chép, mà là một thiết bị đo độ mờ nhòe của ký ức.

Chris Marker không ghi lại thế giới, ông nghe được tiếng vang của thế giới khi nó đã trôi qua. Tokyo hiện ra như một tấm gương nhiều lớp, đèn neon, mèo đá, Pachinko, bàn tay khấn vái, tất cả tạo nên một quang phổ lệch màu, nơi không còn đúng hay sai, chỉ chập chờn.

Ở Guinea-Bissau, nơi một cuộc cách mạng từng bùng lên với ảo tưởng giải phóng, Marker không tìm thấy chiến thắng hay bài học lịch sử. Thứ ông thấy là những bức tường bong tróc, những cánh tay giơ cao giờ đã buông xuống, những ánh mắt mỏi mệt vì hy vọng đã quá lâu. Một đất nước từng mơ về ngày mai, giờ sống trong sự chờ đợi không lời. Cách Marker quay những khung cảnh ấy, với màu sắc rạn nứt và nhịp cắt đứt đoạn – không nhằm tái hiện hiện thực, mà gợi lên cảm giác một giấc mơ tập thể đang tan ra trong im lặng.

Marker bước lại San Francisco như thể dò tìm dấu vết của một vết thương trong tâm trí tập thể, nơi thời gian quay vòng, nơi cái chết và tình yêu hoán đổi nhau, nơi người ta đuổi theo một hình ảnh không còn thuộc về hiện thực. Và khi ta nhìn thấy Madeline ngã xuống, ta cũng thấy ký ức rơi tự do, không vì nó sai, mà vì nó quá thật.

Không ai bước đi trong không gian. Các thành phố không được ghép lại bằng bản đồ, mà bằng thời gian. Và thời gian trong Sans Soleil không chảy, nó sụp xuống. Như một mặt hồ bị phá vỡ bởi đá. Như giấc ngủ bị giật mình. Như tiếng đồng hồ của người đã chết, vẫn chạy. Điều ám ảnh nhất trong phim không phải là những gì được nói, mà là những gì bị bỏ trống. Những khoảng lặng kéo dài. Những đoạn hình ảnh không đi tới đâu. Những chi tiết nhỏ nhặt như tiếng gió, tiếng tàu điện, ánh đèn nhấp nháy, cứ quay vòng, như thể cuộc sống đã bị mắc kẹt trong chính nhịp điệu của nó

Một lời được thì thầm: “We do not remember, we rewrite memory as much as history is rewritten.” Ta không nhớ, ta tái cấu trúc. Ta không sống lại, ta bịa lại. Mỗi ký ức là một lớp mặt nạ, và phía sau nó là một mặt nạ khác, rồi một mặt nạ khác nữa. Marker biết điều đó. Và ông không gỡ chúng ra. Ông chỉ quay, để chúng tự trôi, tự tróc, tự lộ ra sự trống rỗng ở trung tâm.

Có nhiều phân đoạn trong phim được xử lý bằng kỹ thuật điện tử. Hình ảnh bị bóp méo, màu sắc vỡ ra như tranh loang, chuyển động trở nên nhòe nhoẹt. Đó không phải là sự ngẫu nhiên hay trang trí. Đó là cách Marker thể hiện sự mục ruỗng của ký ức. Mỗi hình ảnh là một bằng chứng sắp biến mất. Mỗi khung hình là một khoảnh khắc đang tan rã trong quá trình được ghi lại. Như thể ông biết rằng, khi ta nhớ về điều gì đó, chính hành động nhớ ấy cũng đã làm nó biến dạng.

Gilles Deleuze, trong Cinéma 2: L’image-temps, đã phân biệt rõ giữa điện ảnh hành động và điện ảnh thời gian. Sans Soleil là vùng đất của hình ảnh-thời gian – nơi hành động không còn dẫn dắt, mà chỉ là hệ quả của một cơn trôi. Marker không dựng phim như một người kể chuyện. Ông phẫu thuật hình ảnh. Ông để chúng mờ dần, biến sắc, nhòe chuyển động. Có nhiều phân đoạn trong phim được xử lý bằng kỹ thuật điện tử. Hình ảnh bị bóp méo, màu sắc vỡ ra như tranh loang, chuyển động trở nên nhòe nhoẹt. Đó không phải là sự ngẫu nhiên hay trang trí. Đó là cách Marker thể hiện sự mục ruỗng của ký ức. Mỗi hình ảnh là một bằng chứng sắp biến mất. Mỗi khung hình là một khoảnh khắc đang tan rã trong quá trình được ghi lại. Như thể ông biết rằng, khi ta nhớ về điều gì đó, chính hành động nhớ ấy cũng đã làm nó biến dạng.

Chris Marker không dựng phim theo cấu trúc của điện ảnh cổ điển. Ông không tìm kiếm cao trào. Không xây dựng nhân vật. Không cần mạch truyện. Tất cả những gì ông làm là mở ra một không gian để ta trôi. Trôi giữa những hình ảnh, âm thanh, màu sắc – như thể ta đang ở trong tâm trí của một người đang mơ, hoặc đang hấp hối. Mọi thứ mờ đi. Chuyển động chậm lại. Ký ức trôi ra khỏi hiện tại như máu chảy từ một vết thương không lành.

Và rồi, giọng nữ ấy – ở phút cuối, nơi hình ảnh đã tắt – thì thầm:

“Mọi ký ức đều là sự giả dối cần thiết. Và con người, tự thân nó, là một loài đang luôn tái tạo ký ức để không tan biến hoàn toàn.”

Có thể chính trong sự tái tạo bất tận ấy, ta đã không còn sống để nhớ, mà chỉ còn nhớ để sống. Bởi có lẽ, chính việc viết lại ký ức là cách duy nhất để con người không tan biến hoàn toàn.