Phỏng vấn đạo diễn Trần Anh Hùng về tác phẩm Xích Lô (1995) bởi Elyse Dinh, biên dịch bởi Hợp Lưu và Đinh Từ Bích Thúy 

------------------------------

Bài phỏng vấn nguyên bản tiếng Anh xuất hiện lần đầu trên báo Việt Magnet (Tháng 8 & 9 năm 1996), vào dịp phim Cyclo của Trần Anh Hùng được ra mắt ở Los Angeles mùa hè năm 1996. Bản dịch tiếng Việt gốc được thực hiện bởi của Hợp Lưu cho (chủ đề Điện Ảnh số 43, tháng 10 & 11 năm 1998) sau đó được biên chỉnh lại bởi Đinh Từ Bích Thúy cho tạp chí Da Màu ngày 23.02.2009

All About Movies nay muốn được chia sẻ một số trích đoạn từ bài phỏng vấn này, như một trao đổi hiếm có giữa đạo diễn và một diễn viên về tác phẩm Xích Lô, thảo luận trực tiếp về những ẩn dụ và ngôn ngữ của phim. Các chú thích trong bài được giữ giống nguyên gốc như khi đăng tải trên tạp chí Da Màu.

------------------------------

Elyse Dinh: Anh lấy cảm hứng từ đâu khi làm phim Cyclo?

Trần Anh Hùng: Tôi về thăm Việt Nam năm 1992. Ðiều tôi ngạc nhiên nhất là trông mặt ai cüng mỏi mệt, lờ đà lờ đờ. Bất cứ lúc nào, ở đâu, người ta cüng ngủ gà ngủ gật, dù chỉ là đôi ba phút chợp mắt. Dân Việt rất khỏe mà lại hay mệt mỏi. Những sự đối nghịch của họ đã tạo cho tôi một tiết điệu để làm cuốn phim này.

Elyse Dinh: Ðứa trẻ khùng và mầu sơn tượng trưng cho điều gì trong phim?

Trần Anh Hùng: Sự ngây thơ và sự đánh mất đi lòng ngây thơ, và những tiếc nuối, ân hận về sự mất mát này. Trong phim, đứa trè khùng là nhân vật duy nhất còn giữ được tính thơ ngây vì nó không biết đâu là thiện đâu là ác. Nó thích nghịch ngợm với sơn và vì thế, mầu sơn cüng mang tính chất trong trắng vì có liên hệ với đứa trẻ. Trong phim, khi tên phu xích lô trở nên sa đọa, ô uế, hắn muốn tự cứu vớt mình bằng cách bôi trét sơn lên người, vì sơn tượng trưng cho sự trong trắng, vì hắn muốn xua đuổi cái ác ra khỏi hắn. Khi hắn chỉa mũi súng vào người hắn, hắn muốn tiêu hủy sự gian tà trong chính con người hắn.

ED: Đứa trẻ cũng có liên hệ với con cá, mà con cá là biểu tượng của Thiên Chúa Giáo. Vậy đứa trẻ và tôn giáo có sự liên quan gì không?

TAH: Không, tôi hoàn toàn không muốn dùng đến những khái niệm biểu trưng đã sẵn có. Như vậy hóa ra mình lười. Ðoạn đầu cuốn phim, con cá không mang ngụ ý gì đặc biệt cho đến khi tôi cho nó một bối cảnh và đến cuối phim thì nó trở thành biểu tượng cho một điểu rõ rệt. Con cá chính là mối liên hệ giữa thằng bé khùng và Lộc, tên phu xích lô. Lần đầu tiên khán giả nhìn thấy thằng bé, nó ngậm mở cái miệng như con cá [Trần Anh Hùng cũng mở miệng đóng miệng như con cá]. 

Khi Lộc bôi sơn lên ngưởi, hắn lúc đó say rượu và cũng điên điên cho nên trông hắn cũng na ná như thằng bé khùng. Tôi cho Lộc bỏ thẳng con cá vào miệng như một cách hắn dược “chịu mình thánh”–đây cũng là cách linh hồn đứa bé hội nhập vào người tên phu xích lô để gội tẩy hết mọi tội lỗi của hắn. Khi Lộc gặp lại mụ tú bà, mụ ta cũng nhìn nhận trong tâm hồn Lộc có một cái gì đó giống đứa con của mình. Lộc và thằng bé khùng có một mối giây tương quan là như vậy. Cả hai như anh em máu mủ. Lần đầu khán giả thấy tên phu xích lô với mụ tú bả, mụ nói đứa con trai của mụ cũng ở cùng tuổi với hắn. Khi họ nhìn nhau, trong đôi mắt mụ ta khán giả có thể thấy là mụ thầm muốn có được một thằng con trai như Lộc, và Lộc cũng ước là hắn có một người mẹ. 

Lần đầu khán giả nhìn thấy Lộc, khuôn mặt hắn trông rất đanh cứng và khó có ai có thể yêu một khuôn mặt như vậy. Tôi cần một khuôn mặt như vậy để chứng tỏ tên phu xích lô có một cuộc đời rất khắc khổ, nhưng tôi cũng muốn một khuôn mặt như vậy được lắng dịu xuống khi hắn ngồi trước mặt tú bà.

ED: Anh thấy tìm ra một diễn viên với khuôn mặt như vậy có khó lắm không?

TAH: Khó ghê lắm. Tôi đi kiếm khắp ba miền, thành phố Sài Gòn, Hà Nội, Ðà Nẵng. Cho đến ngày chót thì chỉ kiếm được hai mạng nhưng cũng không vừa ý cho lắm. Cũng trong ngày chót, trong khi chờ đợi các diễn viên đến thử vai, tôi một mình lang thang ra ngoài ngó trời ngó đất, hy vọng được gặp hên. Thật may, tôi gặp Lê Văn Lộc lái xe chạy ngang. Tôi nhủ thầm.”Tay này được.” Thế là tôi rượt theo chụp cổ hắn tức thì.

ED: Vậy chắc Lộc là tài tử chuyên nghiệp?

TAH: Không. Lộc là tài xế lái xe vận tải đôi khi chở xoong chảo ra chợ Hà nội bán. Khuôn mặt Lộc có những góc cạnh tương phản rất thích hợp với nhân vật trong câu chuyện, Iúc thì dữ dằn, nhưng cũng có lúc thật nhân hậu. Tôi cüng cần một diễn viên với cơ thể như đã bị công việc lao động làm còi cọt. Lộc thích hợp với vai phu xích lô vì người còng còng, lại có sẹo. Không thể nào kiếm được một diễn viên chuyên nghiệp đóng vai này vì diện mạo hắn sẽ quá sạch sẽ, bảnh bao.

ED: Bây giờ mình nói qua vai cô chị một chút. Anh nghĩ cô ta là một nhân vật có tâm lực mạnh, hay là một con người yêu đuối ? Cô ta có tự chủ được tình thế hay cô ta cũng chỉ là một nạn nhân?

TAH: Phân tích như thế không đúng vấn đề. Nhân vật người chị tương tự như mỗi chúng ta. Có lúc chúng ta yếu đuối, có lúc chúng ta mạnh bạo, tùy hoàn cảnh. Không phải ai cũng mạnh hay yếu bất cứ lúc nào. Ðiều quan trọng là gã phu xích lô và cô chị nó là hai nhân vật còntrong trắng, trong khi đó nhân vật thi sĩ là một nhân vật đã đánh mất linh hồn, đã vào một thế giới tăm tối. Nhà thơ tiếc nuối điều đó. Nhân vật thi sĩ đã chết trong hắn, cüng như hắn đã chết đối với xã hội và những người thân của hắn. Cha hắn ruồng rẫy hắn. Hắn bị coi là đã chết và chỉ sống lại khi cảm nhận dược những dịu dàng thanh sạch từ người khác. Chính vì vậy mà hắn đã cố lôi kéo gã phu xích lô và cô chị vảo thế giới tội lỗi của hắn.

ED: Nhưng nếu làm như vậy thì nhà thơ đã tiêu hủy sự trong trắng của hai người kia.

TAH: Ðúng vậy. Bất cứ lúc nào sự trong trắng bị thử thách, nó sẽ bị tiêu hủy. Cô cần hiểu quan niệm về sự trong trắng và gian tà đối với tôi. Sự trong trắng là những gì tinh khiết, những gì làm sáng tỏ lương tri con người, như những kỷ niệm đẹp–đó là sự trong trắng. Tuy đó cũng không phải là điều tuyệt đối. Đó chỉ là cách chúng ta tôn thờ, gìn giữ những kỷ niệm. Khi chúng ta làm điều gì thử thách đến ánh sáng này, thì đó là lúc chúng ta mất đi sự trong trắng. Nhân vật thi sĩ đưa đẩy hai chị em gã phu xích lô vào con đường tội lỗi nhưng đúng lúc đức hạnh bị đe dọa cũng chính là lúc nó tự biểu lộ. Thi sĩ không hẳn muốn tiêu diệt sự trong trắng của hai chị em mà có lẽ cũng muốn thử coi nếu nó có thể tồn tại trong nghịch cảnh. Khi thấy cô chị đứng khóc tức tưởi lần đầu đi làm điếm, thi sĩ bị xúc cảm vì điều này chứng minh rằng tâm hồn cô gái còn trong trắng, cô ta cố vượt qua những nghịch cảnh của đời sống. Vì xúc cảm mà hắn bị chảy máu cam. Sự chảy máu cam là dấu hiệu duy nhất cho ta thấy thi sĩ vẫn còn sống. Nhưng tâm hồn hắn đã chết–hắn sống như một con ma cà rồng, hút sạch sự trong trắng của người khác để tồn tại.

ED: Tại sao những nhân vật trong phim lại không có tên?

TAH: Tôi thích những gì trừu tượng. Để những điều trừu tượng gây ấn tượng mạnh cho khán giả, tôi phải dùng những hình ảnh rất sống thực để tạo dựng một bầu không khí tự nhiên –máu, mồ hôi, và bụi đường được hòa trộn để tạo nên một hình ảnh hữu cơ. Tôi thích những gì có bản chất hữu cơ, sống động.

ED: Anh không có những người cha chân chính, lý tưởng trong phim. Nếu họ không chết hay vắng bóng, thì cũng không đóng vai chính trong cuộc sống của các nhân vật. Ðó chỉ là sự tình cờ của cấu trúc truyện phim hay là anh muốn nói ra một điều gì?

TAH: Những hoàn cảnh, sự việc tự chúng thích hợp cho câu chuyện tôi muốn kể. [Sự vắng bóng của hình ảnh người cha] là một trong những điều có thể giúp truyện phim được hiểu một cách mạch lạc, phong phú hơn. Khi một điều không may xảy ra trong cuộc sống, ta có thể nói điều đó xảy ra cũng vì [nhân vật chính] không được sự dìu dắt của một người cha tốt, nhưng tôi không muốn khẳng định là người cha nào cũng xấu cả. Người cha của thi sĩ trong phim cũng có thể là một người rất tốt. Nhưng sự độc ác phát xuất tử chính thi sĩ, không phải từ người cha.

ED: Anh nghĩ khán giả của anh là giới nào?

TAH: Tôi làm phim cho tất cả mọi người.

ED: Nếu khán giả phê bình là họ không hiểu phim Cyclo thì anh có buồn bực không?

TAH: Không, vì tôi hiểu phim này không phải là một phim “dễ hiểu.” Ý tưởng, nghệ thuật thu hình, ngôn ngữ trong phim có nhiểu ẩn dụ. Tôi cũng không kể một câu chuyện có đầu đuôi theo nghĩa bình thường. Tôi đã chuyển lên màn bạc những cảm xúc mạnh mẽ nhất, riêng tư nhất tự đáy lòng tôi và tùy khán giả muốn đúc kết, tái tạo những cảm nghĩ của tôi sao cũng được. Tôi muốn khán giả khai thác sinh lực và tâm trí khi thưởng thức phim. Nghệ thuật điện ảnh có ngôn ngữ riêng của nó mà một người cần học hỏi để hiểu cách diễn đạt. Phim không chỉ là những hình ảnh giúp người ta giải lao một cách thụ động. Phim ảnh Hoa Kỳ đã teo mòn trí óc người xem. Loại phim ảnh này như thức ăn đã được nhai sẵn để khán giả chỉ nuốt mà không cần phải vận động trí óc.

ED: Có phải phim Cyclo cũng là một cách anh nhận định về hiện trạng Việt Nam?

TAH: Việt Nam đang thay đổi và hiện trải qua một giai đoạn khá sôi nổi. Sau khi lệnh bế quan tỏa cảng đuợc giải tỏa, tình hình trong nước đã có chút ít cởi mở, và sẽ tiếp tục tùy thuộc vào những ảnh hưởng bên ngoài để giúp nó được tiến triển thêm.

ED: Khi làm phim Cyclo, anh có bị xưởng phim Việt Nam làm khó dễ vì anh đã diễn tả bộ mặt đen tối của xã hội?

TAH: Không. Sau khi tôi được cấp giấy phép, mọi chuyện trở nên suông sẻ.

ED: Chuyện xin giấy phép làm phim có vất vả cho anh lắm không?

TAH: Không khó lắm. Tôi có nói chuyện với nhân viên chính quyền về nội dung cuốn phim. Tôi cho họ biết phim của tôi không nhằm trình bày một nước Việt Nam trong đó cái gì cũng hoàn toàn, vì như vậy là bóp méo sự thật. Tôi giải thích cho họ diễn tiến của cốt truyện. Họ thấy những đề tài tôi muốn nêu ra trong phim, và cách tôi giải quyết vấn đề không làm họ khó chịu đến độ có thể gây trở ngại. Vì vậy, họ đã bật đèn xanh cho tôi được quay phim. [Thật ra, đã có tin đồn Cyclo bị chính quyền dọa không cho chiếu ở Việt Nam. Sau đó, cô Laura Kim, người đại diện của hãng phim Miramax, tuyên bố Cyclo sẽ được chiếu ở Việt Nam năm 1997, sau khi ra mắt ở Mỹ.]

ED: Anh có nghĩ chuyện anh nhận được nguồn tài trợ cho phim Cyclo cũng chính vì Mùi Ðu Ðu Xanh được đề nghị giải thưởng Oscar?

TAH: Ðúng vậy. Tôi không biết đó có phải là lý do chính hay không nhưng chắc chắn nó có ảnh hưởng. Điều tối hậu cho giới làm phim vẫn là phim khi chiếu phải có người xem. Một cuốn phim, cho dù nếu được đề nghị trao giải Oscar mà không có khán giả thì vẫn khó [để được hỗ trợ tài chính].

------------------------------

Ảnh phim chụp bởi Laurence Tremolet. Tư liệu truyền thông bởi Eva Simonet & Nathalie Gorgon. Truy cập qua sưu tầm của Trịnh Hải

Cảm ơn anh Hieu Dinh Nguyen đã chia sẻ bài viết này cho All About Movies.