Trò chuyện với Nhà phê bình điện ảnh Nguyên Lê về LHP DANAFF lần thứ hai và làn sóng mới của điện ảnh Việt: “Thế giới đang quan sát ta, nên ta phải luôn cố gắng.”

Nguyên Lê là nhà phê bình điện ảnh từng có kinh nghiệm hợp tác với các đầu báo và trang phê bình điện ảnh quốc tế và trong nước như SlashFilm, Rotten Tomatoes, Fangoria, AwardsWatch, Texas Observer, Houston Chronicle, Roger Ebert, Vietcetera, và Saigoneer. Ngoài ra, anh còn là thành viên của các hội điện ảnh như Hiệp hội Critics Choice (CCA), International Cinephile Society (ICS), và hiện là đại diện của Việt Nam cho Liên đoàn quốc tế báo chí điện ảnh FIPRESCI. Tôi có cơ hội gặp gỡ và phỏng vấn anh về LHP DANAFF lần thứ hai vừa qua, đồng thời trò chuyện về làn sóng mới của điện ảnh Việt cũng như thực trạng nghề phê bình điện ảnh tại Việt Nam.

Anh đã xem những tác phẩm dự thi hạng mục phim châu Á nào tại LHP DANAFF năm nay?

- Thật lòng mà nói thì tại LHP DANAFF lần này mình không xem được phim nào hết vì mình bận tham gia các hội thảo và cuộc họp với các bạn bè trong ngành. Vậy nên mình thấy khá đáng tiếc vì chưa có cơ hội trải nghiệm cơ sở hạ tầng chiếu phim của Đà Nẵng và LHP DANAFF như thế nào. Tuy nhiên, mình đã xem các phim Việt Nam dự giải từ trước đó với tư cách là khán giả mua vé và nhà giám tuyển sơ lược. Có một vài phim trong này đã được mình chọn để đưa cho giám tuyển LHP Viễn Đông FEFF tổ chức tại Udine, Ý. Ngoài ra, mình được xem trước hai phim Kẻ ăn hồn và Người vợ cuối cùng với vai trò chuyển ngữ phụ đề từ Việt sang Anh.

Và anh có nhận xét gì về chiến thắng của các bộ phim Việt thuộc cả 2 hạng mục?

- Điều đầu tiên mình có thể nói là những phim thắng giải hoàn toàn nằm ngoài danh sách dự đoán của mình. Nhưng chính vì như vậy nên buổi trao giải rất là vui và thú vị, vì lúc đó Nguyên nhận ra những điểm tương đồng và khác biệt trong nhận định của bản thân và ban giám khảo. Đặc biệt, nhờ những chiến thắng vào đêm đó mà mình rất nóng lòng chờ ngày phim Cu Li không bao giờ khóc được ra mắt rộng rãi tại Việt Nam. Mình đã biết và hứng thú với dự án này từ lúc anh Phạm Ngọc Lân và ê-kíp mang phim ngắn Dòng sông không nhìn thấy đến LHP Sundance của Mỹ. Rất may mắn là mình cũng được dự kỳ LHP Sundance năm đó và được xem bộ phim ngắn này. Khi Cu Li không bao giờ khóc thắng giải, nhớ lại kỉ niệm phỏng vấn anh Lân cho Dòng sông không nhìn thấy, mình cảm giác như chứng kiến bạn ‘Cu li’ trưởng thành vậy, từ trong kén nở ra thành bướm rồi bay đi muôn nơi rồi sau đó được nhiều giải thưởng. Một cảm giác khó tả nhưng rất vui.

Với những chiến thắng của điện ảnh Việt tại các LHP trên thế giới trong 5 năm trở lại đây, có ý kiến cho rằng đang có một ‘làn sóng mới’ của điện ảnh Việt. Anh nghĩ gì về nhận định này?

- Bản thân Nguyên khi còn sống và làm việc tại Mỹ thì đã theo dõi điện ảnh Việt của mình rồi. Mình không ngạc nhiên khi cảm thấy làn sóng điện ảnh Việt bắt đầu một lần nữa. Tuy nhiên, chính cái sự không ngạc nhiên này cho mình một nỗi lo thường gặp: chúng ta luôn có làn sóng mới nhưng cái làn sóng này rất là mau tàn, hoặc nó chưa đạt được đỉnh điểm của nó thì nó đã đi đâu mất rồi. Nó không có được một cơn sóng cuộn thật lớn như ở Hawaii mà giống cơn sóng biển tại Vũng Tàu thôi.

Nguyên vui khi thấy điện ảnh Việt có một làn sóng mới, nhưng mình nghĩ thứ làm mình hứng thú, tò mò, và tập trung hơn là cơn sóng này sẽ cao bao nhiêu và hiện diện trong bao lâu hơn là cảm giác “Ồ, điện ảnh Việt lại có làn sóng mới nữa”. Chúng ta vẫn luôn có làn sóng điện ảnh vì độ am hiểu về kỹ thuật và nghệ thuật của các nhà làm phim ở mọi lứa tuổi, mọi thế hệ lúc nào cũng đi lên, với nhiệt huyết và động lực rất lớn. Cho nên điện ảnh Việt mà có thêm làn sóng mới à? Bình thường, mình thấy hoài. Nhưng cái quan trọng hơn là cái đợt sóng này có ở lại bao lâu? Cao bao nhiêu? Đây mới là thứ mình tập trung nhiều hơn.

Nhà phê bình Nguyên Lê (thứ 4 trái sang) và các thành viên Công ty Spring Auteurs (Nguyễn Đức Mạnh, Võ Ngọc Phương Thảo (Mie), Phạm Gia Quý, Nguyễn Hoàng Anh Trung (Billy), Nam Trần)

Điện ảnh Việt đã có một ngôn ngữ điện ảnh nào đặc biệt so với khu vực châu Á - Thái Bình Dương?

- Mình nghĩ ngôn ngữ điện ảnh đặc biệt nhất của Việt Nam là thứ khá hiển nhiên, đó là bản sắc và ngôn ngữ Việt của mình. Trong khoảng thời gian làm việc trong ngành ở bên Mỹ, khi bàn về điện ảnh Việt Nam, hầu như ai cũng hỏi Nguyên rằng “Ủa, Việt Nam có điện ảnh hả?”. Nếu họ khen thì mình cảm ơn, còn chê thì mình tiếp nhận lời góp ý. Đằng này họ hỏi như vậy nghĩa là họ không biết. Đối với mình, cái này đáng sợ hơn nhiều. Cho nên, mình thấy điện ảnh Việt có được tính đặc biệt của nó qua một dạng ngôn ngữ trong lời thoại, trong cách nhả chữ mà có thể khán giả quốc tế còn xa lạ, nhưng đó là một điều tốt.

Nhưng nếu nói về một thứ ngôn ngữ mang tính điện ảnh hơn, mình thấy điện ảnh Việt đặc biệt ở chỗ: nó có một sự nhẹ nhàng. Nó không quá lãng mạn như phim Hồng Kông, nhưng cũng không quá dịu dàng như phim Nhật, mà nó ở đâu đó trong một miền ảo ảnh mô hồ và khó tả, nhưng đồng thời cũng rất hấp dẫn và mỹ miều ở ngay giữa vùng đó. Đó là một phần giúp điện ảnh Việt khi được công chiếu tại các quốc gia khác đem lại cho khán giả một giác quan khác, không giống kiểu phim của Vương Gia Vệ hay Ryusuke Hamaguchi. Đúng là nó vẫn là một câu chuyện châu Á với các gương mặt Á châu, nhưng nó mang một bản sắc mới. Thật mừng khi thấy các thế hệ ‘mọt phim’ trẻ lúc nào cũng tò mò với cái mới, cộng với những giải thưởng vừa rồi nên điện ảnh của ta đang gây tiếng vang ở nhiều nơi, lúc nào cũng đủ lửa để dậy lên một làn sóng. Có thể nói đây là ‘thiên thời, địa lời, nhân hòa,’ mọi thứ đang nằm trên một đường thẳng.

Qua kỳ thứ 2 của LHP DANAFF, có thể thấy LHP Busan là một người bạn đồng hành của DANAFF khi có sự tham dự của ông Kim Dong-ho (nhà đồng sáng lập, cựu chủ tịch) và ông Park Kwang Soo (chủ tịch hiện tại của LHP Busan). Busan hiện đã bước sang năm thứ 29 và là LHP hàng đầu châu Á. Theo anh LHP DANAFF có thể học hỏi gì từ họ?

- Các LHP ở bên Mỹ hay mang tính chất cạnh tranh. Điều này không sai vì có cạnh tranh mới có sự phát triển. Tuy nhiên, đối với LHP Quốc tế Busan và cụ thể ở đây là DANAFF, với những buổi hội họp và chiếu phim có sự tham dự của các thành phần trong LHP Busan thì mình thấy rằng Busan luôn xem mình là một người bạn, theo nghĩa chúng ta cùng sát cánh đi lên, cũng là một chiều hướng thú vị khác. Nguyên thấy mừng, vì khi Busan xem DANAFF như là bạn bè hơn là đối thủ thì rõ ràng ta có thể học hỏi được nhiều điều. Khi mình tới Đà Nẵng, mình cảm giác như đang không ở Việt Nam mà đang ở Incheon hay Busan.

Đây đúng là một sân chơi cho phim nhưng ta cũng không quên yếu tố tổ chức một cách mượt mà và cô đọng để nhấn mạnh yếu tố ‘liên hoan’. Cho nên sự hiện diện của bác Kim Dong-ho giống như sự bảo chứng và củng cố cho quan hệ và tinh thần hợp tác này. Là một người trong ngành, mình rất là vui khi thấy sự quan tâm về mảng mình yêu thích nhất là điện ảnh theo nghĩa vừa làm điện ảnh và vừa duy trì điện ảnh.

Tôi biết tại LHP DANAFF năm nay anh đã tham dự tọa đàm về bảo tồn di sản phim nhựa của Việt Nam mang tên “Điện ảnh mà là di sản á?”, có sự tham dự của nhiều chuyên gia điện ảnh. Anh rút ra được những gì từ tọa đàm này?

- Mình thấy tiêu đề của buổi thảo luận này rất là hay, vì nó vừa là một câu hỏi mà chính mình cũng tò mò, và vừa là câu hỏi mình thường xuyên được nhận từ những người ở ngoài. Bởi đến bây giờ nhiều người vẫn chỉ nghĩ rằng điện ảnh là để giải trí thôi. Đúng là điện ảnh được dùng để giải trí nhưng đó chỉ là tầng nền mà thôi. Mình biết rằng hiệu ứng của thời gian sẽ làm mọi thứ phai mờ và thay đổi hết, thành ra nhiều lúc minh chứng cho tất cả những gì thuộc về mình hay định hình thế giới quan của bản thân chỉ còn qua điện ảnh mà thôi. Tại buổi thảo luận, Nguyên rất vui, vì được hiểu biết thêm về lĩnh vực bảo tồn phim. Điều thứ hai quan trọng hơn, là biết rằng có nhiều người ở trong nước quan tâm về việc duy trì và bảo tồn điện ảnh thật sự.

Trong buổi hội thảo này có nhắc tới một sự kiện mà ở bên Mỹ mình cũng đã nắm thông tin và cảm thấy rất xúc động, đó là có tới gần 300 cuộn phim của Việt Nam được để trong kho lưu trữ bị hư hết. Mình thấy xót xa trước việc này, vì điện ảnh Việt Nam vốn vẫn chưa được biết đến rộng rãi mà giờ còn cộng thêm chuyện bao nhiêu dữ liệu, ký ức bị mất đi vì một lí do không khó để tránh được. Tại buổi hội thảo, mọi người sẵn lòng ở lại đến những phút cuối để nghe thêm về việc tại sao cần phải bảo tồn điện ảnh và quan trọng hơn là hiểu được những thực tại và những tài nguyên sẵn có trong nước về công cuộc bảo tồn điện ảnh. Qua đó mình hiểu thêm được rằng ta đang cần cái gì và phải giải quyết những bài toán nào để sự việc 300 cuốn phim đó không xảy ra lần nữa.

Tại đó mình còn có dịp chia sẻ về lúc mình tham dự LHP Viễn Đông FEFF tại Ý, ông giám đốc hiện tại của Kho lưu trữ phim ở Hàn Quốc nói với mình là: “Chúng tôi biết các bạn ở Việt Nam rất thích xem điện ảnh Hàn nên mong bạn về Việt Nam tìm hiểu thử xem liệu kho lưu trữ bên chúng tôi có khả năng chiếu những phim kinh điển thập niên 50-60 của Hàn Quốc tại Việt Nam được không, vì tôi nghĩ rằng sẽ có khán giả xem”. Mình trả lời rằng: “Chắc chắn là có rồi! Khi các bạn cho chúng tôi chiếu những phim Hàn Quốc năm xưa thì chúng tôi cũng sẽ chiếu phim Việt Nam kinh điển tại quốc gia của các bạn”.

Tuy nhiên, việc tiếp cận phim Việt Nam hiện tại vẫn còn khá nhiều khó khăn. Khi mình xin viết bài về phim Việt cho các đầu báo ở bên Mỹ, họ lúc nào cũng đúc kết lại bằng câu: “Ồ, phim này thú vị quá, giờ tôi muốn xem nó thì có thể xem ở đâu?”, thì Nguyên không bao giờ trả lời được câu hỏi đó cả.

Nhà phê bình Nguyên Lê (bìa phải) và đạo diễn Tony Bùi tại buổi chiếu phim Ba mùa ở LHP Viễn Đông FEFF (Udine, Ý).

Mới đây Việt Nam cũng đã có một LHP với quy mô khá lớn là LHP Quốc tế TP.HCM (HIFF) lần thứ nhất. HIFF và DANAFF đều là 2 LHP non trẻ nên không thể không tránh khỏi sự so sánh mặc dù 2 LHP này có định hướng khác nhau. Theo anh, HIFF và DANAFF có thể học hỏi gì từ lẫn nhau và vẫn còn những thiếu sót gì?

- Bất kì LHP nào, dù non trẻ hay gạo cội, đều có thể tìm hiểu và nghiên cứu thêm về yếu tố: chúng ta đang tổ chức một bữa tiệc cho cái gì? Đối với mình, câu hỏi này chỉ có một câu trả lời thôi, đó là điện ảnh. Mà khi nói về điện ảnh thì không chỉ nói đến phim được trình chiếu mà còn nói đến những nhà làm phim và những yếu tố liên quan. Hiện tại, mình thấy rất rõ rằng đa phần những câu chuyện về Việt Nam được kể bởi người nước ngoài vẫn còn nằm trong một cái khuôn cũ kĩ và rỉ sét. Nên mình rất vui mừng khi hoạt động và kỳ vọng của những LHP này phần nào làm thay đổi những thứ ‘khuôn’ ấy, và đưa ra cho thế giới biết rằng Việt Nam đang có nhiều câu chuyện hay hơn và góc nhìn mới hơn chứ không chỉ là những câu chuyện ngoại quốc như Good Morning Vietnam, Born on the Fourth of July, Rambo, v.v…Rằng “chúng tôi đã đổi mới và chúng tôi sẽ luôn thay đổi, vì chúng tôi luôn nghĩ về thế giới, về các bạn”.

Với ngữ cảnh đó khi quay lại về chuyện tổ chức LHP, Nguyên nghĩ rằng sẽ không bao giờ có một LHP hoàn hảo nhưng ta có thể đạt được đến ngưỡng gần hoàn hảo nhất có thể. Trong mọi quyết định và tính toán đối với một LHP thì lúc nào cũng phải hỏi liệu những điều ta đang tổ chức có dành cho điện ảnh hay không. Chỉ cần câu trả lời là “có” thì coi như là ổn rồi. Cả hai sự kiện LHP HIFF và LHP DANAFF Nguyên tham gia thì đều thấy được điều đó. Trong mỗi lần kế tiếp của các LHP này, câu hỏi đó sẽ luôn quay lại, nhưng mình biết chắc và mong mỏi rằng ban tổ chức sẽ trả lời câu hỏi đó một cách dõng dạc hơn, tự tin hơn. Tại LHP Viễn Đông FEFF, các nhà sản xuất, nhà làm phim và cố vấn cho các LHP quốc tế rất quan tâm về LHP HIFF. Điều này có nghĩa là thế giới đang quan sát ta, cho nên ta phải luôn cố gắng.

Anh có mong đợi những đổi mới tại LHP DANAFF năm sau?

- Mình mong phim Việt Nam sẽ có sự nâng cấp trong ngôn ngữ điện ảnh nhiều hơn, có một bước tiến đáng kể hơn trong cách kể chuyện để tăng tính cạnh tranh. Như vậy thì trong buổi trao giải, chúng ta có thể nói vui là ‘oai’ với các bạn phim châu Á một chút. Ngoài ra, theo mình thấy hình như mỗi hạng mục chỉ có 3 đề cử ,nên mình không biết là lần sau có thể tăng lên 5 đề cử được không? Để cho cuộc thi được đông đảo, xôm tụ hơn một chút, và cũng để tăng thêm phần khó đoán.

Nếu nói nghiêm túc hơn về trông đợi của bản thân dành cho kỳ tiếp theo, thì Nguyên trông đợi một sự nhất quán về đầu từ và chất lượng tổ chức. Về lại vấn đề mà mình đã đề cập trước đó là tất cả mọi tính toán đều phải trả lời được câu hỏi: cái này có đang phục vụ cho điện ảnh hay không? Và câu trả lời phải luôn là “có”.

Là một nhà phê bình điện ảnh cho các trang nước ngoài lẫn Việt Nam, sau 1 năm về hoạt động tại Việt Nam, anh nhận xét gì về ngành phê bình điện ảnh tại nước nhà? Theo anh thì nghề này có đang được xem trọng tại đây không và có phương hướng để phát triển chuyên nghiệp?

- Mình chỉ mới về lại Việt Nam được một năm thôi, nhưng cũng đã theo dõi ngành phê bình điện ảnh ở đây đã lâu rồi. Dĩ nhiên ngành này luôn có hướng đi lên, tuy nhiên Nguyên vẫn còn mơ hồ về hướng đi của nó. Mình vẫn chưa nắm bắt rõ được, mà nếu bản thân mình chưa có định hình nắm bắt rõ được thì các bạn trẻ thế hệ sau mình sẽ như thế nào? Nếu cái tuyến đi lên cứ thay đổi liên tục, không có sự nhất quán thì tội cho các bạn quá. Mặc dù đi lên theo nhiều tuyến nhưng các tuyến đó nằm trong một khuôn tạm gọi là ‘online’ thôi.

Mình thấy có nhiều bạn có lối nhận định về điện ảnh hay sự ảnh hưởng của các thước phim đến các bạn, và cách các bạn trình bày nó rất là hấp dẫn. Các bạn ở độ tuổi này đã có thể cho ra những cái đó rồi, trong khi đó bản thân Nguyên phải lớn hơn độ tuổi các bạn mới có thể làm được. Đó là một điều rất ấn tượng. Tuy nhiên, hầu hết những cây bút có được tố chất mà mình mới đề cập vẫn chỉ hoạt động trên mạng xã hội như các trang blog hay trong các group nào đó. Và chính vì các blog và group đó có được lượng quan tâm và tiếng tăm nhất định ở cái mức các bạn hài lòng, và rồi sau đó các bạn cảm thấy không cần phải phát triển nữa. Mình thấy điều này không sai nhưng rất uổng vì mình biết các bạn có thể đi xa hơn.

Nhà phê bình Nguyên Lê và đạo diễn Hà Lệ Diễm (phim Những Đứa Trẻ Trong Sương) tại LHP DANAFF lần thứ hai

Mình nghĩ một phần nào đó, hành trình của các bạn cũng nên giống như Nguyên và nhiều đồng nghiệp của Nguyên, tức là bắt đầu từ blog rồi sau đó đi ra các đầu báo lớn ở ngoài. Nhưng sự ngăn cách giữa việc phát triển trên mạng để ra đời thật, để chuyển những kinh nghiệm và tinh hoa mình đã có trên mạng ra các đầu báo lớn càng ngày càng xa. Từ thời của Nguyên thì cái này đã xa rồi, mà bây giờ nó càng lúc càng xa nữa. Đó cũng là một điều mình đang theo dõi, bởi vì tại LHP HIFF mới đây, Nguyên là một trong bốn BGK của cuộc thi Young Critic Award (Nhà phê bình trẻ). Trước đó, mình chỉ luôn quan sát sự phát triển của những cây bút trẻ, vậy thôi. Nhưng khi trở giám khảo, mình đã có thể tiếp cận sâu thêm một chút. Chính mình cũng đang mày mò để tìm giải pháp giúp các bạn, vì nếu các bạn tham gia cuộc thi và đỉnh điểm hành trình của các Young Critic chỉ chấm dứt ở một hội đồng nhà phê bình trẻ bầu chọn phim cho LHP HIFF thôi mà không đi xa hơn nữa thì quá uổng.

Như các nhà làm phim khác thôi, các bạn trẻ luôn có lửa, luôn tiến lên mà không biết lùi là gì. Là một người có kinh nghiệm đi trước, mình nghĩ một phần nào đó mình nên tìm hướng cho các bạn.

Xin cám ơn anh!

---

Nguyên Lê là nhà phê bình điện ảnh hợp tác với các đầu báo và trang phê bình điện ảnh quốc tế như SlashFilm, Rotten Tomatoes, Fangoria, AwardsWatch, Texas Observer, Houston Chronicle, Roger Ebert, Vietcetera, và Saigoneer. Anh còn là thành viên của các hội điện ảnh như Hiệp hội Critics Choice (CCA), International Cinephile Society (ICS), và hiện là đại diện của Việt Nam cho Liên đoàn quốc tế báo chí điện ảnh FIPRESCI.