Năm mươi năm sau chiến thắng của cuộc kháng chiến chống Mỹ, thống nhất đất nước, những di chứng vẫn còn hiện hữu: những căn bệnh kéo dài, dị tật bẩm sinh, và nỗi đau chưa được chữa lành. Trong hành trình rong ruổi từ Bắc vào Nam, nhà làm phim tài liệu Mai Huyền Chi đối diện với khoảng thinh lặng của các nhân chứng – những con người mang ký ức chiến tranh như một gánh nặng không thể chia sẻ. Những mảnh hồi ức rời rạc mà cô thu thập được dần ghép nên bức tranh đau đáu của một dân tộc đã từng kiên cường đứng lên nhưng vẫn đang loay hoay với việc ghi nhớ và hàn gắn.

Dưới ống kính đầy trăn trở của đạo diễn Huyền Chi, bộ phim tài liệu Vietnam: 50 Years of Forgetting (Việt Nam: 50 Năm Quên Lãng) được thực hiện cho nhà đài Al Jazeera là một hành trình đậm chất cá nhân nhưng cũng mang chiều sâu lịch sử, khơi dậy những nỗi đau âm ỉ chưa từng được gọi tên. Là cháu gái của anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân thời kỳ kháng chiến chống Mỹ là Mai Đăng Chơn, cô bắt đầu chuyến đi tìm lại ký ức về ông mình – không chỉ để khôi phục một phần quá khứ gia đình, mà còn để hiểu rõ hơn những vết thương tập thể mà chiến tranh để lại trong lòng đất nước. Ngay từ đầu phim, cô đã thừa nhận rằng: “Tên ông tôi được đặt cho tên đường và trường học. Ông được dựng tượng và ghi nhớ bởi hàng ngàn người, nhưng tôi không ở trong số đó.” Gia đình cô nhớ về người ông nội/người hùng dân tộc qua ghi chép của người khác chứ không phải ký ức cá nhân họ, bởi họ chưa từng được gặp ông. “Ông tôi thuộc về cuộc kháng chiến, không phải gia đình chúng tôi.” 

Bộ phim lồng ghép đan xen cuộc hành trình đi tìm kí ức của đạo diễn với thông tin ngắn gọn về cuộc kháng chiến cũng như tội ác của Hoa Kỳ, giúp khán giả nước ngoài nắm rõ những điều cần biết về sự kiện lịch sử quan trọng của Việt Nam này. Vì vậy, bộ phim tài liệu này vừa đem lại cho khán giả những kiến thức lịch sử của một dân tộc, vừa chia sẻ câu chuyện của những mảnh đời thân thuộc với cá nhân nhà làm phim. Đây là một điểm hay của phim, bởi đất nước được tạo nên từ hàng triệu con người. “Họ đã sống và chết/ Giản dị và bình tâm/ Không ai nhớ mặt đặt tên/ Nhưng họ đã làm ra Đất Nước.”

Vietnam: 50 Years of Forgetting không chỉ là lời tri ân những người đã ngã xuống, mà còn là tiếng gọi thức tỉnh về trách nhiệm của thế hệ hôm nay trong việc gìn giữ ký ức và đối diện với sự thật. Thông qua những cuộc trò chuyện thân mật và những khoảng lặng kéo dài, bộ phim đặt ra câu hỏi đau đáu: “Làm sao để nhớ một cuộc chiến mình chưa từng sống qua, nhưng đã mang trong máu? Liệu ta đã lãng quên những chiến thắng lẫn mất mát của dân tộc mình?” Bóng ma của chiến tranh len lỏi vào từng khoảnh khắc, không phải trên chiến trường, mà trong những mảnh đời rạn nứt mà nó để lại.

Khi chúng ta nghĩ về chiến tranh, việc ghi nhớ trở nên vừa quan trọng vừa đầy rủi ro. Nhớ không chỉ là một hoạt động diễn ra trong tâm trí, mà còn là một hành động mang ý nghĩa đạo đức. Ký ức là cách duy nhất để chúng ta giữ kết nối với những người đã khuất, là sợi dây cuối cùng nối ta với những người không còn trên cõi đời này. Chúng ta đều biết rằng một ngày nào đó mình sẽ chết, và theo bản năng, ta muốn tưởng nhớ những người đã đi trước – ông bà, cha mẹ, thầy cô, những lớn tuổi mà ta quen. Sâu thẳm bên trong, ta cảm thấy rằng việc ghi nhớ họ là điều đúng đắn cần làm.

Tuy nhiên, người trẻ khao khát truy dòng về quá khứ để tìm câu trả lời, nhưng liệu nhân chứng lịch sử họ còn muốn hồi tưởng về thời kì kinh hoàng họ đã sống qua không? “Cô nhiều khi không muốn nhắc lại tại vì toàn những chuyện buồn. Kiểu như mỗi lần mình nghĩ lại…” một nhân chứng bồi hồi chia sẻ khi được đạo diễn Huyền Chi phỏng vấn. Hay theo lời của nhà báo Đinh Đức Hoàng trong phim: “Người ta cũng có quyền được quên đi, quyền được sống tiếp… Ông cứ phủ nhận cái quyền được sống vui của những người đã đi qua chiến tranh. Ông cứ bắt họ phải hoài niệm mãi.” Ngay từ khoảnh khắc này, đạo diễn cùng với bộ phim đối mặt với tình thế tiến thoái lưỡng nan: liệu cô có nên tiếp tục đi tìm câu trả lời thông qua kí ức đau buồn của nhân chứng, hay để họ lãng quên quá khứ và sống vui ở thì hiện tại?

Nỗi trắc trở về nỗi đau chiến tranh bị quên lãng trong Vietnam: 50 Years of Forgetting gợi mình liên tưởng đến tiểu thuyết Một Thoáng Ta Rực Rỡ Ở Nhân Gian của nhà văn gốc Việt Ocean Vuong. Trong cuốn tiểu thuyết này, tác giả đã đặt ra một câu hỏi chất chứa một nỗi buồn mơ hồ về cái kết của chiến tranh: “Khi nào thì một cuộc chiến mới kết thúc? Khi nào con có thể gọi tên mẹ mà nó chỉ đơn thuần là tên mẹ, chứ không phải tất cả những gì mẹ đã bỏ lại phía sau?” Chiến tranh không thực sự kết thúc bằng một hiệp ước; nó tiếp tục lan tỏa qua nhiều thập kỷ, làm biến dạng danh tính và mối quan hệ của những người liên quan.

Với tâm thế của một người làm phim trẻ sinh ra sau chiến tranh, Mai Huyền Chi không đi tìm sự vĩ đại trong những chiến công hiển hách được ghi chép trong sử sách, mà cô dừng lại ở những chi tiết đời thường, những góc khuất đầy nhân tính. Bộ phim của cô là một lời nhắc nhở thấm thía rằng: ký ức không chỉ thuộc về quá khứ, mà còn là ngọn đèn soi đường cho hiện tại và tương lai. Trong những khoảng lặng của nỗi đau, Vietnam: 50 Years of Forgetting vang lên như một bản nhạc trầm buồn nhưng cần thiết – để nhớ, để hiểu, và để không bao giờ lãng quên.