(Dịch từ bài viết của tác giả oOoOoBarracuda)

Vào tháng Tám năm 2011, khi còn học năm nhất trường điện ảnh, tâm trí tôi như được khai mở sau khi quyết định dấn thân vào thế giới phim ảnh của Michael Haneke.

Funny Games, bản năm 1997 của đạo diễn bậc thầy Haneke, có thể là một điểm khởi đầu lạ lẫm khi ta mới bước vào thế giới điện ảnh của ông, nhưng trải nghiệm mà nó mang lại có sức tác động mạnh mẽ, đến mức tôi đã tự hứa sẽ phải khám phá thêm các tác phẩm khác của ông. Mãi đến bảy năm sau, tôi mới thực sự bắt đầu hành trình nhìn lại sự nghiệp của Haneke, một dự án mà tôi dần xem như một niềm yêu thích của mình. Không nghi ngờ gì, Funny Games là một bộ phim khó xem. Kể câu chuyện về hai thiếu niên bị ám ảnh bởi bạo lực, bắt đầu một chuỗi tra tấn và s.át hại bệnh hoạn tại một khu nghỉ dưỡng cao cấp. Paul (Arno Frisch) và Peter (Frank Giering), hai cậu trai ấy, tỏ ra là những thanh niên có học thức, lịch thiệp, càng khiến hành vi bạo lực của họ trở nên gây sốc. Sự lễ phép và điềm tĩnh của họ làm cho hành trình sa ngã vào điên loạn càng trở nên rúng động. Haneke cố ý phá vỡ mong đợi của khán giả khi khắc họa kẻ sát nhân trong bộ quần áo trắng tinh, miệng luôn nở nụ cười thay vì những gương mặt cau có hay vẻ ngoài nhếch nhác. Trước nghịch lý này, người xem buộc phải đối mặt lại với hình dung của chính mình về diện mạo của bạo lực.

Giống như nhiều tác phẩm khác của Haneke, Funny Games vấp phải những phản ứng trái chiều từ giới phê bình lẫn khán giả. Nhiều người đã rời khỏi rạp khi bộ phim được công chiếu tại Liên hoan phim Cannes. Đạo diễn huyền thoại Jacques Rivette thậm chí gọi đây là một “thứ rác rưởi đáng hổ thẹn” trong buổi phỏng vấn với Senses of Cinema năm 2001. Với ông, Funny Games không phải là một sự khiêu khích có chủ đích nhằm khiến khán giả đối mặt với mối quan hệ của họ với bạo lực, như thể Haneke đã cố ý làm vậy. Nhưng điều gì khiến Funny Games vượt khỏi cái mác tr.a t.ấn n.ạn nhân mà người ta gán ghép? Điều gì khiến một bộ phim khó chịu đến vậy vẫn đáng để xem? Câu trả lời nằm ở khả năng của Haneke với tư cách là một tác giả điện ảnh. Haneke thâm nhập vào cảm quan người xem bằng cách giữ cho các tình huống cực đoan luôn gắn liền với những điều quen thuộc nhất trong đời sống hằng ngày, nhắc nhở ta rằng ranh giới giữa đời thực và màn ảnh mỏng manh đến thế nào. Ông cũng thể hiện một góc nhìn sâu sắc về cấu trúc gia đình trong Funny Games. Khi hai kẻ lạ xâm nhập vào tổ ấm, các thành viên trong gia đình phải dựa vào nhau để sinh tồn, đồng thời cũng bị đặt vào những tình huống đối đầu, phản bội nhau. Những mâu thuẫn, cảm xúc chồng chéo giữa các thành viên chính là thứ còn đọng lại lâu dài sau khi cơn ác mộng của bạo lực lắng xuống. Một bộ phim về giam cầm, lệ thuộc và tuyệt vọng, Funny Games xứng đáng được nhìn nhận nghiêm túc hơn, thay vì bị vội vàng kết luận là một thí nghiệm bệnh hoạn trong việc gây sốc thị giác.

Một trong những cảnh phim đáng nhớ nhất diễn ra gần đầu phim, khi cặp vợ chồng Anna và Georg (do cặp vợ chồng Ulrich Muhe và Susanne Lothar thủ vai), cùng cậu con trai Georgie (Stefan Clapzynski thủ vai) vừa đến căn biệt thự mùa hè của họ. Họ nhìn thấy bạn bè của mình đang trò chuyện với một chàng trai lạ mặt. Họ ra chào hỏi người bạn của mình, nhờ họ giúp cập thuyền vào bến, rồi lái về khu nhà nghỉ và ổn định chỗ ở. Người thanh niên lạ mặt ban nãy gõ cửa nhà họ, hỏi xin một vài quả trứng, Xuyên suốt cảnh xin trứng này, vị khách tên Peter lập tức thiết lập một cảm giác áp đảo và kiểm soát trong tương tác với Anna. Mặc dù giữ vẻ lịch sự và gần như dễ chịu, năng lượng tỏa ra từ sự hiện diện của cậu ta lại khiến Anna bất an. Dù vẫn tuân theo các quy chuẩn xã giao thường thấy trong xã hội phương Tây, Peter vẫn khiến bầu không khí ngôi nhà anh ta viếng thăm trở nên ngột ngạt và bất ổn, mở đầu cho sự ngờ vực của Anna rằng gia đình cô có thể đang gặp nguy hiểm. Nguồn năng lượng tiêu cực mà Peter mang đến căn phòng là thứ khán giả cũng có thể cảm nhận được, và nó càng trở nên dữ dội khi người bạn đồng hành của cậu ta, Paul xuất hiện. Paul chen ngang vào câu chuyện đúng vào thời điểm đặc biệt mong manh, khi Peter vừa làm hỏng điện thoại di động của Anna, đẩy gia đình cô vào tình thế hiểm nghèo. Georg quay trở lại nhà và thấy vợ mình đang bấn loạn vì sự hiện diện đầy ám ảnh của hai cậu bé, cầu xin anh hãy đuổi họ đi. Thay vì nghe lời vợ, Georg cố gắng trấn an cô và tìm hiểu tình hình. Vì không muốn tỏ ra bất lịch sự với khách, Georg chần chừ, không đuổi họ đi, cho đến khi mọi chuyện quá muộn. Chỉ đến khi hành động bạo lực đầu tiên xuất hiện, một cú đánh vào chân Georg bằng chính cây gậy golf của anh, do Peter ra tay, gia đình mới thấu hiểu rằng họ đang hoàn toàn đánh mất quyền kiểm soát số phận của mình. Khi ánh sáng chan hòa ban ngày dần lụi tắt, nhường chỗ cho bóng tối u ám của màn đêm, Haneke bắt đầu rút cạn màu sắc khỏi bộ phim, một thủ pháp điện ảnh xuất sắc nhằm truyền đạt đến khán giả rằng một thứ ác độc rất riêng, rất đặc thù đang được thực thi trên màn ảnh.

Chủ đề gia đình cũng được khai thác trong nhiều tác phẩm qua lăng kính độc đáo của Michael Haneke. Trong 71 Fragments of a Chronology of Chance, ta thấy những gia đình rạn nứt đang vật lộn để cư xử với nhau bằng sự yêu thương và tôn trọng. Trong The Piano Teacher, là mối quan hệ mẹ con đầy bạo lực cả về thể xác lẫn tinh thần. Còn trong Benny’s Video, ta chứng kiến một cậu bé gần như bị cha mẹ bỏ mặc vì mải mê công việc. Ở mỗi bộ phim, sự sụp đổ đều phần nào bắt nguồn từ những mối quan hệ gia đình rạn nứt ấy, để lại những dư chấn cảm xúc nặng nề. Cũng như các tác phẩm khác của ông, Funny Games tiếp tục khai thác chủ đề gia đình, lần này đặt trong bối cảnh của sự giam cầm và phản bội bị cưỡng ép. Xuyên suốt bộ phim, có những khoảnh khắc vợ chồng Anna và Georg buộc phải lựa chọn giữa nhiều kết cục đau đớn khác nhau, và mỗi lựa chọn đều ảnh hưởng sâu sắc đến các thành viên còn lại trong gia đình. Peter và Paul dường như đang gieo rắc nỗi sợ bị phản bội vào giữa những con người đang tuyệt vọng bấu víu lấy nhau để sống sót. Việc thao túng những kẻ yếu thế là một chủ đề thường trực trong Funny Games, và càng trở nên rợn người hơn bởi những hành vi bạo lực ám ảnh diễn ra bên trong nó. Dù sự tàn bạo hiện diện khắp nơi, gần như tất cả những cảnh ngược đãi đều diễn ra ngoài khung hình. Cảnh phim đen tối nhất, nơi bạo lực diễn ra ngoài màn ảnh, cũng chính là lúc Haneke khai thác sâu sắc nhất những rạn nứt trong gia đình. Vai trò làm cha làm mẹ cũng được phân tích một cách kỹ lưỡng xuyên suốt Funny Games. Khi Anna và Georg buộc phải đối diện với cái chết của con trai mình, Georg gục ngã hoàn toàn, gần như không thể an ủi nổi, và Anna là người ở bên để vỗ về anh. Phản ứng của Anna trước cái chết của con trai bị kỳ vọng phải kìm nén lại, để có thể giúp chồng vượt qua nỗi đau. Vai trò làm mẹ đi kèm với kỳ vọng rằng người mẹ sẽ phải hy sinh nhu cầu của chính mình để chăm lo cho gia đình, điều này được đẩy đến mức cực đoan trong Funny Games, đặc biệt là ở cảnh Georg suy sụp.

Một chủ đề quen thuộc khác trong các bộ phim của Michael Haneke là sự khám phá bản ngã và mối đối lập giữa lợi ích chung và lợi ích cá nhân. Trong Funny Games, cuộc chiến này giữa cá nhân và tập thể được thể hiện rõ qua cách các nạn nhân tương tác với những kẻ bắt giữ họ. Anna và Georg nhìn thấy những kẻ lạ mặt ở nhà hàng xóm nhưng không được hàng xóm cảnh báo về ý đồ thật sự của chúng, và chính họ cũng không cảnh báo cho những người hàng xóm khác khi thấy hai thiếu niên kia xuất hiện cùng mình. Bản năng sinh tồn cá nhân lấn át lợi ích tập thể, tạo điều kiện để những kẻ tội phạm tàn ác gieo rắc kinh hoàng khắp hòn đảo. Ngay cả khi có nhiều người tụ họp đủ để áp đảo Peter và Paul, họ vẫn chọn sự im lặng với hy vọng được tha mạng. Bị giam hãm trong những hy vọng hão huyền, mỗi nạn nhân đều tin rằng sự tuân phục sẽ đảm bảo mạng sống cho mình, nhưng tất cả rồi cũng chung một kết cục, bởi họ quá bận tâm đến lợi ích cá nhân mà quên đi trách nhiệm với cái chung.

Michael Haneke xuất sắc ở nhiều khía cạnh của điện ảnh, điều mà toàn bộ gia tài phim ảnh của ông đã minh chứng rõ ràng. Cái nhìn sắc bén của ông về bạo lực cùng mối quan hệ tiêu dùng mà khán giả có với bạo lực khiến mỗi bộ phim của Haneke trở thành một trải nghiệm mang tính phản tư sâu sắc. Trong Funny Games, Haneke gợi ý rằng mối quan hệ của chúng ta với bạo lực sâu sắc chẳng kém gì mối liên hệ với thức ăn. Hầu hết những cảnh bạo lực trong phim đều xoay quanh đồ ăn, thường là khi Peter hoặc Paul than đói ngay trước khi thực hiện hoặc bàn về một hành vi tàn bạo. Cặp đôi chiếm quyền kiểm soát ngôi nhà của Anna và Georg bắt đầu từ một sự việc liên quan đến trứng, và kết thúc cuộc chơi của mình tại đó cũng bằng lý do rằng “chúng tôi đói.” Haneke như đang ám chỉ rằng nhu cầu ăn uống của con người tỷ lệ thuận với một cơn đói khát vô độ dành cho bạo lực. Bạo lực đã xâm nhập quá sâu vào đời sống thường nhật đến mức chúng ta không còn cảm thấy bất an, thậm chí không còn nhận ra mình đang bị bao vây bởi nó. Trong bộ phim Cache năm 2005 của Haneke, cặp vợ chồng chính (cũng tên Anne và George), hoàn toàn dửng dưng trước những cảnh bạo lực đầy rẫy trên màn hình mỗi khi mở tivi. Thay vì kinh hoàng trước các vụ giết người được đưa tin, họ lại tranh cãi với nhau, góp thêm vào thế giới một phần bạo lực nữa.

Funny Games của Haneke là đỉnh cao của xây dựng không khí căng thẳng. Có một cảm giác tất yếu bao trùm lấy số phận của gia đình sau của cuộc xâm nhập do Peter và Paul gây ra. Ngay từ đầu phim, ta đã thấy họ xuất hiện ở nhà hàng xóm, và sau đó tương tác với một người hàng xóm khác của Anna và Georg, trong khi hai vợ chồng này cũng đang bị giam hãm. Đây rõ ràng là trò chơi bất tận với hai kẻ thủ ác, một trò chơi sẽ chỉ dừng lại khi không còn nạn nhân nào để chúng áp đảo. Dù hoàn cảnh mang tính không thể tránh khỏi, người xem vẫn bị cuốn vào từng diễn biến, phần lớn nhờ vào cách Haneke dàn dựng cảnh và sự kiên nhẫn trong nhịp phim. Bằng việc để cho mỗi cảnh có thời gian sống riêng và cho phép nỗi lo âu dần tích tụ, Haneke đã tạo nên một bộ phim kinh hoàng. Rõ ràng ông cũng không hề cố tạo ra một tác phẩm kinh dị theo lối thông thường, mà nỗi sợ trong phim của Haneke gây ám ảnh hơn nhiều, bởi nó chạm đến ta những phần con trong phần người, rất bản năng. 

Hầu hết chúng ta không thực hiện những hành vi kiểm soát và bạo lực ngẫu nhiên như Peter và Paul, nhưng tất cả đều tuân theo một hệ thống những kỳ vọng xã hội nhất định. Bên cạnh sự kiên nhẫn trong nhịp dựng giúp Haneke xây dựng căng thẳng xuyên suốt bộ phim, khả năng chỉ đạo diễn viên xuất sắc và xu hướng để máy quay nán lại lâu hơn bình thường trên mỗi shot quay cho phép ông khai thác trọn vẹn màn trình diễn của họ. Chính phong cách làm phim này đặc trưng xuyên suốt sự nghiệp của Haneke đã giúp ông đạt được những màn trình diễn chói sáng từ các diễn viên trong từng bộ phim của mình. Qua mỗi tác phẩm, các vai diễn đều được thể hiện đồng đều, tỏa sáng nhờ những cú máy dài mà Haneke ưa chuộng, điều này không chỉ nâng tầm bộ phim mà còn khiến trải nghiệm xem phim của khán giả trở nên sâu sắc hơn. Trong Funny Games, những cú máy kéo dài luôn dõi theo không gian như một cách để tiêm khán giả trực tiếp vào bên trong thế giới của phim. Máy quay trong Funny Games không phải là một nhân vật thứ ba mà chính là chúng ta. Nó không thay thế người xem, nó chính là đại diện của chúng ta. Chúng ta hoàn toàn tham gia vào bạo lực mà mình đang chứng kiến bởi ta đang tiêu thụ nó không chỉ trong phim, mà còn trong chính đời sống hằng ngày. Michael Haneke đã vẽ nên một bức chân dung rợn người về thứ bạo lực vô nghĩa khiến ta không thể ngoảnh mặt làm ngơ, và vì thế, ta trở thành một phần của màn trình diễn đó. Funny Games buộc ta đối mặt với chính sự đồng lõa của mình trong thế giới ngập tràn bạo lực này, có lẽ để ta có thể một lần nhìn lại mối quan hệ của bản thân với những điều kinh hoàng lẽ ra phải khiến ta ghê sợ. Haneke thậm chí kết thúc bộ phim bằng một khung hình đông cứng gương mặt Paul nhìn thẳng vào ống kính, lấp đầy khung hình khiến chúng ta không còn lựa chọn nào khác ngoài việc đối mặt với chính mình và suy ngẫm lại mối tương tác của ta và bạo lực.

Không bao giờ né tránh những câu hỏi gai góc, Michael Haneke luôn trung thành với lập trường đặt vấn đề về hiện thực. Thực tại là gì và điều gì định hình nó? Câu hỏi ấy dường như ám ảnh Haneke và liên tục xuất hiện trong mọi tác phẩm của ông, thông qua một màn hình hiện diện khá rõ trong hầu hết các bộ phim. Chiếc màn hình ấy đại diện cho một hiện thực mà khán giả được tiếp cận rằng việc tiêu thụ truyền thông một cách liên tục đang làm biến dạng nhận thức của chúng ta về thế giới thực. Chỉ bằng việc không ngừng để những hình ảnh ấy len lỏi vào cuộc sống, một phần hiện thực của ta đang bị thay đổi, bị tái cấu trúc theo góc nhìn mà những hình ảnh ấy đem lại. Sau cuộc xâm nhập khổng lồ vào nhận thức như vậy, điều còn lại là một thứ thực tại ảo, một khái niệm mà Haneke đã không ngừng mài giũa và nhấn mạnh xuyên suốt toàn bộ sự nghiệp điện ảnh của mình. Bên cạnh việc những màn hình luôn hiện diện trong đời sống hằng ngày, Haneke còn nhấn mạnh rằng chúng thường xuyên trình chiếu hình ảnh bạo lực, khiến chúng ta dần trở nên chai sạn trước nỗi đau của những con người đang cùng tồn tại với ta trên hành tinh này. Trong Funny Games, Haneke thể hiện rõ rệt nhất mối quan tâm đến thứ thực tại được dựng nên ấy. Xuyên suốt bộ phim, Paul, kẻ chủ mưu trong cuộc xâm nhập, phá vỡ bức tường thứ tư, giao tiếp trực tiếp với khán giả. Hắn đặt ra cho ta những câu hỏi sắc bén về kỳ vọng của ta đối với bộ phim, về điều gì mới có thể khiến ta hài lòng. Haneke thực hiện điều này theo cách lật ngược mọi mong đợi của khán giả, nhưng không hề gây cảm giác khiên cưỡng hay đánh đố một cách vô cớ. Tất cả đã được sắp đặt để hai kẻ xâm nhập tuổi teen giành phần thắng, điều này được thể hiện rõ nhất ở phân cảnh Anna dường như sắp giành lại quyền kiểm soát, thì Paul đột ngột tua ngược bộ phim để xóa bỏ kết quả đó. Haneke là bậc thầy trong việc xuyên thủng lớp vỏ thụ động của khán giả, buộc họ phải nhìn nhận những gì họ vẫn vô thức chấp nhận. Ở gần cuối phim, Peter và Paul ngồi hai bên Anna đang bị trói và cùng nhau bàn luận về thực tại, chính cuộc trò chuyện đó đã tóm lược toàn bộ tư tưởng và hành trình nghệ thuật của Haneke.

Chính nhờ khả năng khám phá sâu sắc hiện thực và bản ngã trong từng tác phẩm mà Michael Haneke đã khẳng định vị thế của mình như một trong những nhà làm phim đương đại quan trọng bậc nhất, là nguồn cảm hứng bất tận trong thời kỳ mà điện ảnh dường như trở thành một ngành công nghiệp khuôn mẫu. Việc ông liên tục chất vấn những câu hỏi tâm lý và triết học sâu thẳm nhất rồi đưa chúng lên màn ảnh rộng đã khiến Haneke trở thành một trong những đạo diễn yêu thích của tôi. Luôn trong trạng thái tìm kiếm, Haneke không bao giờ thỏa mãn với việc chiều theo kỳ vọng hay chấp nhận hiện trạng một cách vô điều kiện. Suốt sự nghiệp của mình, Haneke đã nhiều lần phá vỡ khuôn mẫu của điện ảnh trong suốt sự nghiệp của mình, tạo nên những trải nghiệm xem phim trọn vẹn và sâu sắc bậc nhất trong nền điện ảnh hiện đại.