Giữa trời đông buốt giá năm 1982, Ingmar Bergman đã gửi đi một bức thư nồng nàn, chứa chan hoài niệm ấu thơ cùng tình yêu vô bờ dành cho điện ảnh. Bức thư nhiệm màu ấy không gì khác, chính là Fanny and Alexander. Bộ phim là khúc ca thần diệu, là thiên sử thi hoa lệ về cuộc sống tư sản hào nhoáng, đồng thời chất chứa nhiều nỗi ẩn ức, âu lo cùng vẻ đẹp ma mị choáng ngợp lòng người. Tại đây, Bergman như nhập vào bóng tối nơi tâm hồn mình, để rồi chiêm nghiệm nhân sinh dưới một ánh nhìn trẻ thơ đầy thanh thoát.

Fanny and Alexander là câu chuyện về những tâm hồn trẻ thơ được dưỡng nuôi trong một môi trường bất ổn, ngột ngạt và đầy mâu thuẫn. Từ một khởi nguồn hồn nhiên, trong trẻo, đứa trẻ trong Fanny and Alexander đã bị những trăn trở của cuộc đời khuấy động, để rồi từ đó những tạp nhiễm cũng bắt đầu len lỏi vào tâm hồn tinh khôi. Sự kiện chấn động cuộc đời thơ ngây của Fanny và Alexander chính là cái chết đột ngột của người cha mà chúng hằng yêu quý. Xưa kia, Friedrich Nietzsche từng sánh ví tâm hồn trẻ thơ trong giai đoạn rung chuyển này: “Những đứa trẻ chơi đùa trên bãi biển, và rồi làn sóng ập vào, mang theo những đồ chơi của chúng vùi sâu xuống lòng biển cả. Bọn chúng đang đứng khóc lóc thảm thương. Nhưng cùng một làn sóng đó sẽ mang đến cho chúng những món đồ chơi mới, sẽ đổ ào ra trước mắt chúng những vỏ sò mới muôn màu sặc sỡ”. Tâm hồn trẻ thơ khi ấy không còn là thuần tịnh, hồn nhiên, những hạt giống được gieo trồng nơi vùng tâm thức, bắt đầu gồng gánh những hỷ, nộ, ái, ố, những suy tư trăn trở miên man, tựa như một con lạc đà mang vác những món hàng nặng nề trên lưng, “vội vã lên đường về sa mạc, tinh thần dũng mãnh cũng vội vã về với sa mạc của đời mình như thế” . Bước khỏi tuổi thơ nhiệm màu, Alexander gồng mình lên chống lại người cha dượng – một tên giám mục hà khắc, tàn độc, đồng thời khoá mình trong những kỷ niệm quá khứ, trong thế giới nội tâm đầy phức tạp để đối diện với thực tại nhiều đau đớn. Giữa những giấc mộng hoang mang và hiện thực tăm tối, Alexander bắt gặp bóng ma của người cha quá cố, như thể chàng Hamlet xưa kia nằm mộng thấy linh hồn vua cha, và nỗi căm thù của cậu bé trước gã cha dượng tàn bạo chính là ảnh hiện cho oán kết của Hamlet với kẻ đoạt ngôi báu - Claudius. Trí tưởng tượng phong phú, bay bổng của cậu bé Alexander được Bergman khắc họa qua lăng kính phân tâm học Freud, như thể một cơ chế tự vệ tâm lý, một lá chắn cho bản ngã, “ngăn nó rơi vào xung đột do bản năng, siêu ngã và hiện thực tạo ra”, đồng thời cũng là sự khiêu chiến đến tên giám mục bạo chúa, độc tài. 

“The ego is not master in its own house” (tạm dịch: Bản ngã chẳng phải chủ nhân trong chính ngôi nhà của mình) – câu văn trích từ cuốn A Difficulty on the Path of Psycho-Analysis của Sigmund Freud như một chìa khóa lý giải cho những xung đột trong Fanny and Alexander. Thời niên thiếu, tuổi trẻ của Bergman chính là sự phản chiếu hoàn hảo cho thế giới đầy xung khắc trong Fanny and Alexander: niềm đam mê cháy bỏng với sân khấu, kịch nghệ đối nghịch với môi trường hà khắc của những giáo điều tôn giáo. Một mặt, quá khứ ông in dấu bóng hình của thơ ca, âm nhạc, của niềm yêu và sự nồng cháy, mặt khác, nó bị bóp nghẹt bởi một siêu ngã khổng lồ - bởi sự khắc khổ, bởi tầng tầng lớp lớp các quy chuẩn đạo đức, giới luật và lòng kính sợ Chúa. Alexander – nhân vật chính trong tác phẩm năm 1982, chính là hiện thân sống động cho những bóng ma tâm hồn ông thuở thơ ấu. 

Ký ức như một mạch nguồn bất tận, một miền cảm hứng thăm thẳm thần bí trong sự nghiệp nghệ thuật của Ingmar Bergman. Tới năm 1997, khi đã ở tuổi 79, Bergman vẫn không ngừng chiêm nghiệm về tuổi thơ và những bóng ma trong tâm hồn mình. Những bộc bạch dưới đây trích từ cuộc phỏng vấn thực hiện bởi Jörn Donner với vị đạo diễn đại tài vào tháng 11 năm 1997:

Ingmar Bergman: Khi tôi chìm vào giấc ngủ ban đêm, tôi có thể rảo bước qua ngôi nhà xưa cũ của người bà yêu dấu, tôi có thể đi qua từng căn phòng và vẫn khắc ghi từng chi tiết nhỏ bé nhất, nhớ hình dáng chúng như thế nào, nhớ màu sắc chúng ra sao. Tôi không quên ánh sáng thời thơ dịu dàng, từng tia sáng mùa đông rét buốt hay mùa hạ oi ả, khẽ len qua cửa sổ rồi tỏa rạng nơi những bức tranh treo tường cổ kính. Ngôi nhà của bà được bài trí công phu trước thềm nhân gian chuyển giao sang thế kỷ mới. Đồ đạc xa hoa chất kín đầy nhà. Đó là phong cách tầng lớp tư sản thời đấy, rất đỗi nguy nga tráng lệ, và không một mét vuông nào trong nhà là tôi chưa soi tỏ. Nơi ấy thật kì diệu làm sao! Bà qua đời khi tôi lên mười hai, và tôi đã không ở trong ngôi nhà đồ sộ ấy kể từ năm lên mười. Năm tháng cứ vậy mà trôi đi, nhưng những kỷ niệm ấy vẫn không phai mờ trong tâm trí tôi. Những đồ vật trong ngôi nhà ấy vẫn mang một sức mạnh diệu kỳ đầy nhung nhớ trong tôi, để rồi trở thành nguồn cảm hứng vô biên trong Fanny and Alexander. Nếu có thể kết luận điều gì, Jörn à, thì có lẽ bằng một cách nào đó, thì tôi vẫn sống mãi trong sự hồn nhiên thơ trẻ ấy, và tất cả nghệ thuật của tôi mãi về sau đều dựa trên những năm tháng xa xôi, thanh thuần ấy. Tôi có thể phiêu dạt đến miền tuổi thơ chỉ trong chưa đầy một tích tắc. Tôi nghĩ rằng tất cả mọi thứ mình đã làm nên, tất cả ý nghĩa tôi từng tạo dựng, đều có nguồn cội từ thời thơ ấu.

Hay nói cách khác, đó là cuộc đối thoại với chính tuổi thơ ông […]

Những tác phẩm trong suốt sự nghiệp của Bergman đều là sự phản chiếu cho những thương tổn thời thơ, những trăn trở và âu lo không ngừng rượt đuổi lấy ông. Đó là sự khủng hoảng đức tin qua The Seventh Seal, là nỗi quan hoài thường trực về thời gian, tuổi già và sự tàn hoại qua Wild Strawberries, là sự hoài nghi nhân dạng, bản ngã với Persona. Ông tâm sự cùng Jörn Donner: “Những tháng năm tuổi trẻ, tôi đơn thuần là kẻ vô minh, để rồi ôm đồm tất cả gánh nặng mà ném lên công việc của mình, những cơn say xỉn, những rắc rối với phụ nữ, tất cả những tính cách xấu xa và sự ngu ngốc của mình. Tôi kéo chúng theo mình vào xưởng phim hoặc trên sân khấu, và chạy quanh như một con quỷ không ngừng phá phách.”. Giống như một kẻ sống trong u minh, ôm đồm bản ngã thì tất yếu sẽ bị chính ngã mạn giết chết. Cho đến khi bước sang tuổi xế chiều, Bergman dường như biết buông bỏ những thương tổn nội tâm, biết chấp nhận, để trở về với vẻ đẹp thuần khiết của cuộc sống cùng niềm vui nguyên sơ của tuổi thơ. Và rồi trong chính nhật ký của mình, Ingmar Bergman hồi tưởng về thời kỳ thai nghén tác phẩm Fanny and Alexander: “Bằng cách chơi đùa, tôi có thể vượt qua nỗi khổ đau, bớt đi âu lo, căng thẳng và chiến thắng sự tàn hoại tất yếu của cuộc sống. Cho đến cuối cùng, tôi chỉ muốn bộc bạch niềm hân hoan mà tôi luôn mang trong mình bất chấp ngoại cảnh có ra sao, một niềm vui đằm thắm mà tôi rất hiếm khi và rất kém cỏi khi cố khắc hoạ trong những tác phẩm của mình. Hỡi ôi, để khắc hoạ được năng lượng dồi dào, được động lực, nghị lực sống, được lòng tốt ngời sáng của con người. Dù chỉ một lần thôi, điều đó sẽ thật cao cả biết bao.” 

Với Fanny and Alexander, tôi tin rằng đứa trẻ ẩn giấu nơi tâm hồn Bergman đang cất lên tiếng khóc ban sơ để rồi thiết tha được trở về. Giống như Carl Jung từng viết trong The Archetypes and the Collective Unconscious (tạm dịch: Các Nguyên mẫu và Vô thức tập thể): “Có một nghịch lý đáng kinh ngạc trong tất cả các huyền thoại về trẻ thơ, rằng ‘đứa trẻ’ một mặt bị quẳng vào guồng quay sức mạnh của những kẻ thù bạo tàn và luôn trong nguy cơ tuyệt diệt, mặt khác, đứa trẻ ấy lại mang trong mình sức mạnh vượt xa những con người bình thường”, trẻ thơ trong Fanny and Alexander hiện lên với một nguồn sống, với niềm yêu đối nghịch với bóng tối áp bức và sự chết chóc, băng hoại từ thế giới những kẻ già nua vô cảm. Cậu bé Alexander đã vượt lên ngoại cảnh tàn nhẫn bằng trí tưởng tượng cõi tâm thức, bằng sự thanh khiết và siêu việt tâm linh. Alexander hiện lên như một tiếng “vâng” linh thánh vẫy gọi Bergman trở về với lý tưởng nghệ thuật cao cả, thuần khiết, với sự thiện lương cùng lòng quả cảm. Đó là sự khẳng định cho vẻ đẹp của sự sống và tình yêu – là ánh sáng dẫn đường cho Bergman vượt lên đêm trường thăm thẳm của những bóng ma ký ức mà đến nay mới được khắc hoạ trọn vẹn, đủ đầy. Thông qua ánh nhìn thơ ngây, thanh khiết của Alexander, Bergman đã không chỉ vén màn cõi vô thức, đối diện với góc tối tăm nơi tâm hồn mình, mà còn mở ra cánh cửa dẫn lối về niềm hạnh phúc chân thật giữa cõi thế gian và vẻ đẹp bất diệt của nhân tính.

Bài viết có tham khảo và lược dịch từ: Bergman: On Writing, Demons and Childhood Secrets – Diary of a Screenwriter